Ieder mens kan zijn eigen psycholoog zijn. Want in ieder mens huist de beste psycholoog. Namelijk God zelf – of hoe je die mysterieuze bron van liefde ook wil noemen. Ook heeft ieder mens een psycholoog nodig. Want ieder mens kent zijn ontoereikendheid, zijn pijn, zijn schande en schade. Rituelen, liturgie, poëzie kunnen daarbij dienstig zijn. Zoals de Paascyclus.
Door: Wim Jansen | Foto: Pixabay
De laatste tijd zie ik het regelmatig in artikelen passeren: het verband tussen mystiek en psychologie. Ik herken dat verband ook in het feit dat de meeste psychische problemen voortkomen uit gebrek aan liefde, hetzij in het ontvangen hetzij in het kunnen geven. Uit beide kan veel psychische pijn voortkomen. Wie te weinig liefde heeft ontvangen kan zijn hele leven jammerlijk in een inhaalslag blijven steken.
Soms resulteert zo’n tekort in het tegendeel, namelijk dat iemand juist wel liefde kan geven, wellicht om anderen het eigen leed te besparen. Mooi is dat!
Maar vaak ook zijn beschadigde mensen blijvend niet in staat om lief te hebben, van zichzelf vandaan te leven en wordt ‘gebrek aan liefde’ tot een repeterende breuk. Geen liefde kunnen geven, ook dat is pijn.
Het goede nieuws is dat de pijn te genezen is. Iedereen lijdt wel minstens een beetje aan die pijn, want niemand leeft in uitsluitend en volkomen liefde. Om genezing te vinden zijn we niet afhankelijk van liefde die ons van buitenaf wordt aangereikt – het helpt natuurlijk wel! – maar kunnen we een vermogen in onszelf aanspreken. De universele bron van liefde in de menselijke geest. Zo men wil: God.
Inkeer in onszelf is een heilzame weg. Rituelen en liturgie kunnen ons daarbij helpen. Zo bevat de Paascyclus een enorme rijkdom aan psychologische hulp om bij de bron te komen.
Witte Donderdag
Op Witte Donderdag staat het verhaal van de voetwassing centraal (Johannes 13). Jezus laat zien dat hij niet is gekomen om gediend te worden maar om te dienen. Omgekeerd mogen wij leren dat te ondergaan. Leren om liefde te ontvangen. Leren toestaan dat iemand iets voor ons doet. Leren om liefgehad te worden.
Daar hebben veel mensen moeite mee. Zoals ook Petrus in het verhaal. Johannes geeft een humoristisch staaltje van psychologie ten beste als hij vertelt hoe Petrus eerst weigert zijn voeten te laten wassen en vervolgens weer heel overdreven vraagt om helemaal gewassen te worden. Het tekent fijntjes psychologisch zijn karakter. Van het ene uiterste in het andere.
Het is niet alleen belangrijk om toe te staan dat je wordt liefgehad, maar ook te geloven dat je wordt liefgehad. Dat maakt je tot een heel mens, die in staat is om de eigen bron aan te spreken. Sommige mensen zijn onverzadigbaar in het vernemen van bevestiging. Je kunt duizend keer van anderen horen dat je geliefd bent, als er geen stem van binnenuit komt die aanvaardt, dan helpt er geen lievemoederen aan.
In de zestiger jaren scoorde de Haagse Nederpopgroep Shocking Blue een wereldhit met het nummer Venus. Alle jongens waren dol op zangeres Mariska Veres. Dat lange, donkere haar, die wilde, zigeunerachtige uitstraling. En dan ook nog zingen: I’m your fire at your desire, I’m your Venus…
Ze werd werkelijk aanbeden als een ‘goddess’. Later, toen ze tegen de vijftig was, werd ze in een interview geconfronteerd met die populariteit. Ze bleek er stomverbaasd over: ‘Had ik dat toen maar geweten, ik vond mezelf maar minnetjes!’
Zo geliefd en bejubeld – en dat totaal niet zien. Haar negatieve zelfbeeld had haar blind gemaakt voor het perspectief van haar omgeving. Daar is een groot en tragisch lijden in.
Het ritueel en het verhaal van Witte Donderdag kunnen er een bevrijdende rol in spelen.
Goede Vrijdag
De kruisdood van Jezus openbaart aan onze psyche een groot geheim van de liefde. Er moet gestorven worden. Gebroken. Geleden. Het kan niet anders. Het natuurlijke ego moet sterven, niet omdat het slecht is, maar omdat het bestemd is tot zoveel meer. De menselijke geest is uitverkoren om op te gaan in een groter geheel maar moet dat zoekend en tastend op het spoor komen . Vandaar dat onbestemde heimwee van jongs af aan.
Terugkijkend op mijn leven durf ik het in te vullen, die onbestemde bestemming. De menselijke geest is bestemd om zich te verliezen in een volkomen, maar dan ook volkomen liefde.
Dat is wat Meister Eckhart het Niets noemde. De zelfontlediging. Het volledige loslaten van jezelf: ‘Maar wat moet een mens dan doen? Om te beginnen moet hij zichzelf loslaten, dan heeft hij alle dingen losgelaten.’ Ik moet ook denken aan de middeleeuwse mystica en martelares Marguerite Porète met haar noodzaak van de ‘vernietigde ziel’. En natuurlijk denk ik aan mediteren. Wat in het zenboeddhisme wordt genoemd: het sterven van de Grote Dood.
Volkomen zelfverlies is bevrijding voor de ziel. Volgens de wijsheid van zenmeester Hui-neng: Als je doodgaat voordat je doodgaat, ga je niet dood als je doodgaat.
Stille Zaterdag
De stilte van de sabbat. Balsem voor de ziel. De dingen uit het verleden laten bezinken. Tot rust laten komen. Het donker even donker laten zijn. Het donker ook onder ogen zien. Je donkere broeder – die ieder mens in zich omdraagt – in de ogen kijken. Wat Johannes van het Kruis noemde: de donkere nacht van de ziel.
Het besef dood te zijn, volkomen leeg te zijn, het nirwana van de geest ondergaan, ondergedompeld worden in niets dan passiviteit – de menselijke ziel heeft het nodig als slaap.
Maar daar blijft het niet bij. Want langzaam breekt het licht door. Ik spreek uit ervaring. Vanuit de aanvaarde en doorleefde diepte ontstaat nieuw leven. We gaan bewust van donker naar licht, zoals de vogels elke morgen het eerste sprankje licht ontwaren, beleven, benutten en aangrijpen om te zingen.
De gewonde psyche krijgt nieuw besef van de liefde. De rouwende ziel ervaart dat er liefde blijft door de dood heen. In de overgave aan de liefde begint de genezing.
Paaszondag
Dan zijn er de momenten in een mensenleven dat het licht volledig doorbreekt. Dat we het licht onder ogen mogen zien. Het is belangrijk voor de ziel om het dan ook bewust in te drinken. Aandachtig liefhebben is gezond voor de geest. Het komt er op aan te focussen op de liefde in het dagelijks leven en in de lichtkring te blijven.
Dan ervaar je dat liefde werkelijk sterker is dan de dood. Je leeft vanuit het besef dat de doden om ons heen zijn in hun liefde. Soms zelfs in een verdichte energie. Zoals Maria in de graftuin de liefde van Jezus zo krachtig om zich heen wist dat ze hem hoorde en zag en hem wilde omhelzen.
Pasen is voor de ziel het geneeskrachtige bad van liefde en licht. Het is een feest dat zo intens te ondergaan als in het gedicht van Hans Andreus:
LIGGEND IN DE ZON
Ik hoor het licht het zonlicht pizzicato
de warmte spreekt weer tegen mijn gezicht
ik lig weer dat gaat zo maar niet dat gaat zo
ik lig weer monomaan weer monodwaas van licht.
Ik lig languit in mijn huid te zingen
lig zacht te zingen antwoord op het licht
lig dwaas zo dwaas niet buiten mensen dingen
te zingen van het licht dat om en op mij ligt.
Ik lig hier duidelijk zeer zuidelijk lig zonder
te weten hoe of wat ik lig alleen maar stil
ik weet alleen het licht van wonder boven wonder
ik weet alleen maar alles wat ik weten wil.
Over Wim Jansen
Wim Jansen (1950) is theoloog, schrijver en dichter, aan christendom en religie voorbij – en uitgekomen bij de mystiek van de Liefde. Hij is emeritus predikant van Vrijzinnig Delft en de Vrijzinnige Koorkerkgemeenschap in Middelburg en was ook lange tijd werkzaam in het onderwijs, met name aan de Hogeschool Zeeland. In maart 2020 verscheen zijn boek O vader wij zijn samen geweest. Voor meer info: www.wimjansen.nu.
