Overleven in de chaos

Per toeval zapte ik mij laatst een aflevering van Tegenlicht (VPRO) binnen: Overleven in de chaos. Geboeid bleef ik hangen. In de titel beluister ik een vraag die ook letterlijk zo gesteld werd aan mensen met verschillende nationaliteiten en achtergronden: Hoe overleef je de chaos?

In deze column: is er een antwoord vanuit de mystiek? Een antwoord op een anders geformuleerde vraag, dat wel, want ik teken bezwaar aan tegen de term ‘overleven’.    

Door: Wim Jansen

Chaos
Over welke chaos hebben we het dan? Die is in deze wereld niet zo moeilijk te traceren. Bijvoorbeeld in het Britse parlement nowadays, met name in het hoofd van Boris Johnson, maar zeker niet minder in het hoofd van zijn Amerikaanse evenknie en lookalike. En in de stikstofdiscussies, de plastic soep, de afbrekende gletsjers. De volken op drift naar een beter leven. Onderwijs en gezondheidszorg. De vuilspuiterij in de media…
We hebben het over de Grote Chaos.

Beïnvloedt het uw stemming? – was ook een van de vragen. Bij de meeste respondenten was dat natuurlijk het geval. Bezorgdheid, angst, boosheid. Maar vooral: machteloosheid.  

Wat dacht u zelf? – zou mijn antwoord zijn. Ik heb soms het gevoel dat overal een top af is. Je durft niet meer voluit van het leven te genieten. Een mooi bos herinnert je aan de vele ziektes in bomen. Een zonnige dag werpt meteen ook de schaduw van de klimaatproblemen over je heen. Vlinders in de tuin herinneren je eraan dat er vroeger veel meer waren…
Je verheugt je in je kleinkinderen in hun wereldburgerschap, een mix van Nederlands, Belgisch, Duits, Hongaars, Spaans en Chileens-indiaans bloed, maar je houdt je hart vast want de hoeveelheid brallend nationalisme in de wereld van nu hield je al niet voor mogelijk – hoeveel erger gaat het nog worden? 

En we staan er machteloos tegenover.
Wat kun je anders dan proberen te overleven?

Overleven of overwinnen?
Toch teken ik bezwaar aan tegen die term. Overleven moet niet het eerste zijn waaraan we denken.

Om te beginnen is de vraag hoe je kunt overleven allang beantwoord. Er zijn tal van mogelijkheden om te overleven, die ook alle benut worden, zoals: je kop in het zand steken, jezelf verliezen in hedonisme, volharden in je vliegreizende Zwitserleven van ‘na ons de zondvloed’, enzovoorts – die niets toevoegen maar eerder de chaos vergroten.
Maar vooral: het overleven is juist onderdeel van het probleem. Dat we met z’n allen gefocust zijn op overleven en dus krampachtig vasthouden aan eigenbelang en verworvenheden en leefstijl is juist de oorzaak van de chaos.    

Liever stel ik de vraag: hoe overwin je de chaos?
Ja ja, dat willen we allemaal wel, maar dat kan nu juist niet!
We zijn immers machteloos…
Toch niet helemaal.

Scheppen
Het lijkt misschien erger dan ooit maar chaos is niet alleen iets van deze tijd. Ik ben aan het lezen in De verloren kunst van de heilige geschriften van Karen Armstrong, over het ontstaan van al die oude teksten in China, India, het Midden-Oosten en Griekenland. Wat me opvalt is dat er overal en in alle tijden sprake is geweest van golven chaos. Dat juist de chaos de aanzet was tot het ontstaan van die geschriften.
Van oudsher is chaos dan ook een kernbegrip, vooral in de scheppingsmythen. Met als sterkste voorbeeld het verhaal uit Genesis 1.

Hoe overwint God in dat verhaal de chaos?
Door te scheppen… en nee, scheppen is geen toveren, is niet: iets uit niets maken – maar: orde brengen in de chaos. De janboel leefbaar maken. Omvormen, transformeren. ‘Woest en leeg’ ontginnen. Scheiding aanbrengen in de puinzooi. Iets moois creëren uit waardeloos materiaal.
Dat is natuurlijk niet iets wat ooit in het verleden al zou hebben plaatsgevonden, maar een proces dat altijd gaande is en waar wij deel van uitmaken.

Waar worden we het meest gewaar van God/het goddelijke? Anders gezegd: waar komt God het helderst aan het licht? Het antwoord zit al verstopt in de vraag: daar waar licht geschapen wordt uit duisternis. Orde uit chaos. Leven uit dood. Goed uit kwaad.
Daar waar de transformatie plaatsvindt die we ‘scheppen’ noemen.

Hoe hebben wij daar deel aan?
Dat brengt ons bij een mogelijk antwoord vanuit de mystiek.

Mystiek
Wij kunnen niet de Grote Chaos overwinnen. We zijn in veel opzichten machteloos. Maar ieder mens heeft zijn eigen vierkante millimeter chaos die hij kan omvormen. Door op die kleine plek licht te scheppen, leefbaarheid, liefde. De duisternis in zichzelf, het lijden in zijn leven te herscheppen in liefde.
Het is misschien wel onze klus in dit leven: ons eigen stukje weerbarstige grond ontginnen – niet de hele wereld. Het is het enige wat ons te doen staat op de plek waar wij zijn: scheppen.

Dat betekent vanuit de mystiek dat we in onszelf beginnen. Dat we eerst onze eigen chaos leren kennen door de weg naar binnen te gaan en daar, vanbinnen, ruimte te scheppen voor de helderheid van God.  
Genesis 1 speelt zich af in onze hoofden.

Het grootste geheim van de mystiek is misschien nog wel dat we het niet zelf hoeven te doen, maar dat we ons alleen maar leeg hoeven te maken om God in ons te laten scheppen.
Celletje voor celletje worden onze hersenen door God omgevormd tot liefde.

Alleen zo, vanuit dat microbegin, is er een weg naar het overwinnen van de Grote Chaos.

Wim Jansen is theoloog, dichter en schrijver. Eind mei verscheen zijn nieuwe boek O hemel, zei de krokodil – 52 dierenverhalen voor jong en oud om zoiets als God ter sprake te brengen. Voor meer informatie: www.wimjansen.nu.