Één wezen, één wereld, één mensheid, één waarheid

“Ons diepste verlangen is juist om ons ervan bewust te zijn dat we delen zijn van dat grote geweldige geheel. Dan voelen we ons thuis en kunnen we de zin van ons leven vinden. We krijgen een innerlijk begrip van de dingen en kunnen veel gemakkelijker harmonie in het leven opbouwen. En dit alles is in elk van de religies te vinden. In elke religie is een mystieke stroom aanwezig, die dat innerlijk leven zoekt en beleeft. De eenheid van alle religies en levensbeschouwingen, dat is de centrale boodschap van het soefisme voor deze tijd.” 

Johan Witteveen was econoom en voormalig VVD-politicus. Hendrikus Johannes Witteveen (1921) was minister van Financiën in de kabinetten Marijnen en De Jong. Van 1973-1978 was Witteveen voorzitter van het IMF. Na het gymnasium studeerde hij aan de Economische Hogeschool te Rotterdam. Jan Tinbergen nodigde hem na de bevrijding van Nederland uit om mee te werken aan de opbouw van het Centraal Planbureau. In ‘47 promoveerde Witteveen op een proefschrift over loonhoogte en werkgelegenheid. Het jaar daarop volgde zijn benoeming tot hoogleraar. Van ‘58 tot ‘63 was Witteveen lid van de Eerste Kamer. Vanaf ‘63 tot ‘65 was hij minister van Financiën in het kabinet-Marijnen en van ‘67 tot ’71 in  het Kabinet-De Jong. Van 1 september 1973 tot 16 juni 1978 was hij voorzitter van het Internationaal Monetaire Fonds. Hij stierf op 23 april 2019 in Wassenaar.

Rinus van Warven sprak Witteveen voor dit interview in 2014.

Ontsporen
Witteveen werd destijds actief in de politiek omdat hij het zo belangrijk vond dat een regering het nodige deed om een vrije economie op de juiste manier te laten functioneren. “Als die vrije economie goed werkt, kunnen mensen hun eigen keuzes maken en wordt het economisch mechanisme, het prijsmechanisme vanzelf gecoördineerd. Maar ik heb ook gezien dat dat kan ontsporen. En dan stapelen de problemen van werkloosheid, inflatie en onrechtvaardige inkomstenverhoudingen zich op. Tinbergen, mijn leermeester, heeft me geleerd dat we het juiste klimaat moeten scheppen, waarin die vrije economie optimaal kan functioneren. De minister van financiën is verantwoordelijk voor de begrotingspolitiek. Een belangrijk element in die conjunctuurpolitiek is dat je de begroting een beetje tegenwicht geeft en in ieder geval met die begroting een beetje meedeint met die conjunctuur. Verder kun je speciale maatregelen nemen om werkloosheid tegen te gaan. Een minister heeft de nodig invloed in de monetaire politiek. Door de juiste rentemaatregelen kun je de economie stimuleren. Maar de mogelijkheden van een minister van financiën zijn kleiner dan je denkt.”

Oliecrisis
Witteveen heeft voor zijn dood nog een plan neergelegd bij Christine Lagarde, de huidige voorzitter van het IMF, om de financiële crisis in Europa op te lossen door de financiële overschotlanden (o.a. China, India, Brazilië en enkele landen in het Midden-Oosten) via het IMF de Europese tekortlanden te laten financieren. Deze oplossing lijkt sterk op de oplossing die hij in de jaren ’70 naar aanleiding van de oliecrisis heeft gearrangeerd ten behoeve van Engeland en Italië. Europa is niet meer in staat om dit zelf op te lossen, omdat het politieke draagvlak bij de bevolking, en daardoor ook bij de politici, ontbreekt om de tekortlanden nog te hulp te schieten. Witteveen publiceerde zijn ideeën ook in de Financial Times, zodat de hele financiële wereld daarvan kennis kon nemen. De oud-IMF-voorzitter is nog bij mevrouw Lagarde op bezoek geweest. “Ik heb natuurlijk geen enkele invloed meer als persoon, maar ideeën zijn ideeën. En als je een overtuigend verhaal houdt, dan heeft dat wel invloed, ja. Ik kreeg weer een uitnodiging om die jaarvergadering als special guest bij te wonen. En dat heb ik gedaan, het was een bijzonder warm en belangrijk gesprek is geweest. Nu nog kijken of haar staf er wat mee kan.”

Hazrat Inayat Khan
Witteveen is lid van de Soefi Beweging Nederland. Het Universeel Soefisme is een religieuze stroming, waarin de denkbeelden van het soefisme en het westerse denken verbonden zijn. Het Universeel Soefisme is gesticht door de Indiase muzikant Hazrat Inayat Khan. De essentie van zijn leringen is dat alle godsdiensten uit één en dezelfde goddelijke bron voortkomen en dat alle religies uiteindelijk op dezelfde God zijn gericht. Volgens Khan heeft God vele benamingen en beleeft elk mens God op zijn eigen manier. Dit is dan ook de centrale boodschap van Hazrat Inayat Khan. Het universele soefisme ziet zichzelf niet als een zelfstandige godsdienst of sektarische groepering. Ze wil de idee van de eenheid der godsdiensten verspreiden en de bestaande tegenstellingen – die door de diverse geloofsvormen zijn ontstaan – overstijgen. 

Schepping
“Hazrat Inayat Khan was ervan overtuigd dat alle verschillende religies in wezen allemaal naar hetzelfde streven, namelijk om de mensen in contact te brengen met de ene geest van de schepping. Mensen bedenken daar allerlei namen voor – God, Allah, de Bron, de Levende – de namen zijn verschillend maar het gaat om één wezen, één waarheid. Ze zijn zeer verschillend in de vorm en toch gaat het om één essentiële waarheid en dat kunnen we ook iedere dag bemerken als we ons in die religies verdiepen. Daarom heeft ons een universele eredienst geschonken, een eredienst waar zes grote religies hun plaats in hebben. In alle teksten van die religies kun je die ene stem horen.”

Trouw
“Het is wel degelijk mogelijk voor mensen met een religieuze of spirituele achtergrond om actief te zijn in de materiële wereld terwijl we trouw blijven aan onze idealen en afgestemd blijven op de Goddelijke Geest. De grote vraag is natuurlijk of we voldoende vooruitgang kunnen boeken op het spirituele pad zonder ons af te keren van de wereld en onwerelds worden. Naarmate meer mensen in deze geest gaan werken, zal de economie geleidelijk aan gespiritualiseerd worden, zodat veel ongezonde en oneerlijke kenmerken van de machtige groeimachine van het marktkapitalisme kunnen worden verzacht of overwonnen.”

Over het spanningsveld tussen religie en economie schreef hij ooit het boek Soefisme en Economie. “Terwijl de economische wetenschap onderzoekt”, schreef hij, “hoe we maximale bevrediging kunnen ontlenen aan materiële goederen en diensten, richt religie de aandacht van de mens in tegengestelde richting: op God, die boven de materie staat en onzichtbaar, onhoorbaar en ontastbaar is, maar toch alles doordringt en de scheppende kracht is van alles. Religie heeft te maken met het innerlijke leven van de mens en economie met het uiterlijke leven.”

Pad van Bereiking
Volgens Witteveen geeft het universele soefisme zoals de mysticus Hazrat Inayat Khan (1882-1927) dat naar het westen heeft gebracht een bevredigend antwoord op deze en gene vragen. “Het is goed voor de mens om ergens naar te streven, iets proberen te bereiken, ook als het iets materieels is. Inayat Khan noemt deze weg het Pad van Bereiking. Je zet je in voor een bepaald ideaal. Aan het doel dat je je stelt, waar je naar verlangt, moet je met grote kracht en concentratie werken, maar als je het hebt bereikt moet je weer verder. Je moet er niet in blijven steken of bij blijven stilstaan. Het is slechts een deel van je pad. Stel je vervolgens een hoger ideaal: zodat je steeds meer naar geestelijke idealen komt. Dat is de schakel die de wereld van de economie en de wereld van religie bij elkaar brengt. Door je werk in de wereld kun je geestelijk vooruit komen en op den duur tot een steeds diepere religieuze beleving komen.”

Scheppen
Witteveen heeft honderden lezingen gehouden in spirituele kringen waaronder kerken en loges. Hij waardeert de vrijmetselarij in haar zoektocht naar waarheid. Vrijmetselaars willen in vrijheid denken over wat mensen verbindt. Hij spreekt met waardering over de weg der symboliek die de vrijmetselaar dichter brengt bij de eenheid der mensen. En de gedachte aan een Opperbouwmeester die ons leven en wereld doet zien als een te voltooien bouwwerk staat dichtbij de leefwereld van het soefisme. ‘We zijn niet op aarde,’ zo vervolgt de oud-minister, ‘omdat we uit de hemel verbannen zijn, maar omdat we kunnen scheppen. In de interesse die we kunnen opbrengen voor alles wat we creëren zijn we medewerkers van de Goddelijke Schepper.’

Deugden
“Als ik dat vertaal naar de economie: wanneer we in de westerse kapitalistische samenleving meer spirituele afstemming en inspiratie ontwikkelen, dan komen de sociale deugden vanzelf tot bloei. De mystici hebben het erover dat je zowel een weg naar binnen als naar buiten moet gaan. Natuurlijk, een kwestie van evenwicht. Inayat Khan ziet het als ideaal om deze twee kanten van het leven samen te brengen. We hebben het in ons, want ons diepste wezen is van goddelijke aard. We zijn alleen vaak zo begoocheld door het uiterlijke leven dat we het vergeten. Daar worden we ongelukkig en onvoldaan van. Ga op zoek naar wat er achter je gedachten en gevoelens zit. Dat is meditatie. Proberen voorbij het denken te komen. Daar zijn tal van oefeningen voor. Het is niet eenvoudig. In de mystieke scholen kreeg je daar leiding in. Als je op zoek gaat, kun je het ook vinden.”

Over Rinus van Warven
Rinus van Warven is uitgever van boeken op het gebied van zingeving, filosofie en spiritualiteit. Hij studeerde af in Cultuurfilosofie en Massacommunicatie, werkte als radiomaker, schrijft voor meerdere kranten en tijdschriften, geeft lezingen en is verhalenverteller. Hij is docent Media en Cultuur aan de Academie voor Geesteswetenschappen in Utrecht en voorzitter van het Netwerk Nabij-de-doodervaring. Rinus is te vinden op www.rinusvanwarven.eu. De website van de uitgeverij is www.uitgeverijvanwarven.nl.