De woede van een volk – dat is ook God

Wereldwijd vinden er massale demonstraties plaats. Van de meeste weet ik weinig maar de volksopstand in Santiago Chile spreekt mij aan omdat ik de onontkoombaarheid daarvan van dichtbij heb meegemaakt en gevoeld. Een miljoen mensen verzamelden zich op en rondom de Plaza Baquedano, waar ik vorig jaar en begin dit jaar zelf heb gelopen, met mijn geliefde, onze zoon en zijn gezin. De opgekropte woede van een volk, dat is ook mystiek.      

Door: Wim Jansen

Wij zijn allemaal ongelukkig
Onze Chileens-indiaanse schoondochter, afkomstig uit een arm stadje in de Atacamawoestijn in Noord-Chili, heeft dapper geprobeerd aan te haken bij de middenklasse in Santiago. Toen we het gezin bezochten in 2018 hebben we gezien hoe hard ze werkte voor wat hier als minimuminkomen geldt, terwijl het leven er net zo duur is en soms duurder. Ze was nooit voor acht uur ‘s avonds thuis en werd ook in het weekend gebeld om digitaal aan de slag te gaan. Dagen van ruim twaalf uur en 24/7 beschikbaar. Geen protest mogelijk want voor jou een ander. Rechteloos…

Onze zoon werkte ook keihard, in een soort ZZP-verband, als docent Engels op Amerikaanse bedrijven, werd eveneens onderbetaald maar was daarbij ook nog eens volstrekt onbeschermd: ieder moment werden er lessen afgezegd en dan kreeg hij niet betaald. Rechteloos…
En weinig toekomstperspectief voor hun dochtertje want het onderwijs voor de onder- en middenklasse biedt nauwelijks kansen.
Nu wonen ze in Nederland en kunnen hier gelukkig een nieuw bestaan opbouwen. 

Wij hebben aanvankelijk nog wel even gedacht dat zij misschien tot de uitzondering behoorden en een beetje pech hebben gehad. Tot ik de documentaire zag van Stef Biemans, Over de rug van de Andes, waarbij hij ook Santiago Chile aandeed. Toen werden de verhalen van onze zoon bevestigd: veel mensen die een dubbele baan hebben om rond te kunnen komen, de medische zorg is een product, duur en onpersoonlijk, algehele uitzichtloosheid, kansloze jongeren, veel zelfmoorden, en dat alles verhuld door… kredieten. De brede onderklasse verkeert in pure armoede. Een groot deel van de middenklasse vult het ene gat met het andere en leeft zo voortdurend achter de feiten aan. Constant staat het water hen tot aan de lippen. Hun bestaan hangt aan een zijden draadje van kredieten. Als er ook maar iets misgaat tuimel je daar zo de armoede in.  

Het is logisch dat zo’n bestaan – van structureel leeggezogen te worden – een chronische stress veroorzaakt. Zoals een geïnterviewde man op straat tijdens de rellen onlangs ook aangaf door te verzuchten: Wij zijn allemaal ongelukkig.
Treffender kan het leven van de massa niet worden uitgedrukt. Dat is ook precies wat wij van de mensen zagen afstralen de beide keren dat wij in Chili waren. Gejaagd, altijd aan het werk, zorgelijk, soms ook cynisch en hard – iedereen was aan het overleven.
Terecht dat nu de bom barst.

De ‘Chilean Iceberg’
Chili is een prachtig land, met een enorme variëteit aan landschappen en klimaten, van de turquoise  Pacific tot de vulkanen van de Andes, van groene heuvels en wijngaarden tot indrukwekkende woestijnbergen. Maar het leven is er dus hard. Wie aan de goede kant van de streep zit zal dit hoofdschuddend ontkennen, maar de Chileense ijsberg spreekt voor zich.

Wat we in deze weken zagen en zien is dat de ijsberg kantelt zodat zijn onderkant zichtbaar wordt. Je kunt ook zeggen dat het onderbewuste, de ziel van een volk,  wordt gemobiliseerd. De universele ziel van de mens die werd vernederd. Jung zou zeggen: het collectief onbewuste. Het is het archetypische besef dat de mens geroepen is tot vrijheid en waardigheid. Dat er dus een grens is aan vernedering en uitbuiting. Dat is ook een kracht die ik God noem. Want het is de kracht van gerechtigheid.

Mystiek als verzet
Ik weet soms niet goed wat ik met het woord ‘mystiek’ aan moet. Voor sommige mensen in mijn omgeving is het een woord dat weerzin wekt. Zij haken er juist door af. Voor anderen is het een aanbeveling. Beide begrijp ik. En voor beide categorieën beweer ik hier met klem dat mystiek ook politiek verzet is.

Ik noemde ooit de ‘mystiek als stille anarchie’. Dat behoort het sowieso altijd te zijn. Maar er zijn omstandigheden waarin die ingetogenheid niet anders kan dan naar buiten breken in tomeloze woede. Dan is er geen andere weg dan publiekelijk verzet. Een rijke bovenlaag kan niet straffeloos een volk blijven uitzuigen. Wie elke dag geconfronteerd wordt met een groot onrecht ontwikkelt een heilige verontwaardiging die op een gegeven moment aan de oppervlakte moet komen en explodeert.
Het is een onomkeerbaar proces en ja, een heilig proces. Het is een stem die tot een schreeuw om recht wordt en in die zin hoor ik er Gods stem in: mystiek als verzet

Ik ben niet van de Bijbelplaatsen als legitimering van ons handelen. Maar soms kan een tekst wel inspirerend werken en dienen als een spiegel en een gids. Zo’n tekst vinden we in Exodus 3, waar God zegt hoe hij lijdt aan het lijden van zijn volk. Dat hij ‘de jammerklachten over hun onderdrukkers heeft gehoord’ en daarom ‘is afgedaald’. Dat is nu aan het gebeuren. God is het spuugzat en is afgedaald. Zij demonstreert mee tussen de miljoenen op de Plaza Baquedano.
Maak haar niet te kwaad.

Wim Jansen is theoloog, dichter en schrijver. Eind mei verscheen zijn nieuwe boek O hemel, zei de krokodil – 52 dierenverhalen voor jong en oud om zoiets als God ter sprake te brengen. Voor meer informatie: www.wimjansen.nu.