Intieme vreemden

De Vlaamse psychiater Paul Verhaeghe heeft een mooi essay geschreven, Intieme vreemden, voor de Maand van de Filosofie. Daarin trof het me hoezeer hij het zelfbeeld van de autonome mens aan scherven laat vallen.

Door: Wim Davidse | Foto: Pixabay

Als je denkt dat je een apart ‘ik’ bent dat je kunt perfectioneren, komt dat neer op “het achterna hollen van je eigen schaduw”, schrijft Verhaeghe. En verder:
“Als je beseft dat er niet zoiets is als een vaststaand uniek ‘ik’ kun je eigen keuzes gaan maken. Echte keuzes, in het volle besef dat wij onderdeel zijn van een dynamisch geheel dat ouder is dan de mens en zich uitstrekt over het universum”.
Dit citeerde ik ook al in mijn vorige bijdrage voor deze website en daarbij constateerde ik een raakvlak met de mystiek. Dat is het zeker wel, maar als je verder leest dan blijkt dat Verhaeghe de onderbouwing van zijn stelling zoekt in de natuurkunde en in de biologie.

Met elkaar verweven
Hij gaat eerst te rade bij Nobelprijswinnaar Natuurkunde Erwin Schrödinger. Uit zijn beschrijving van de wetten van de thermodynamica concludeert Verhaeghe dat we onderdeel zijn van een dynamisch universum, waar energiequanta voortdurend geaccumuleerd en ontladen worden. Dat is voor de mens net zo als voor andere levende organismen. Er zijn veel ruimere krachten die in en om ons aan het werk zijn. Het idee van autonoom functionerende individuen is dan ook een illusie, volgens Verhaeghe.
We zijn met elkaar verweven op dezelfde manier als ‘het regenwoud één groot netwerk is – ‘the Wood-Wide-Web’ – waar organismen, van bomen tot insecten, energie en informatie uitwisselen’. Dat ontleent Verhaeghe aan Suzanne Simard’s onderzoek naar het tropisch regenwoud.

Boven en Onder
Hij verwerpt echter het transcendente omdat dit een hiërarchie veronderstelt tussen verschillende streng afgescheiden niveaus. ‘God staat boven de mens die op zijn beurt uittorent boven de natuur…’ Verhaeghe spreekt over ‘immanente netwerken’, op grond van deze uitstapjes naar de natuurkunde en de biologie. Hiermee neemt hij niet de afslag naar de mystiek.
Bij de God van de mystici is geen sprake is van hiërarchie. Mystieke ervaringen komen neer op het ervaren van eenwording met God, met het grenzeloze. Het is het ervaren van je diepste of eigenlijke wezen, dat niet van God is afgescheiden. Je zou kunnen zeggen dat God hiermee toch ook immanent is geworden. Er is geen verschil tussen Boven en Onder, het transcendente en immanente komen bij elkaar bij mystieke ervaringen.

Bewustzijn
Ik mis bij Verhaeghe een beschouwing over het bewustzijn van de mens. Dat is voor de wetenschap nog grotendeels een kwestie van niet-weten. Maar als je, zoals Verhaeghe, wezenlijke dingen wil zeggen over de ‘autonome’ mens mag een uitstapje naar het bewustzijn toch niet ontbreken, vind ik.
Mystici en ook stilte ervaringen leren mij hoe je je bewust kunt zijn van wat er allemaal in je omgaat. Het is een beetje als onder water kijken en zien dat daar mooie en ook enge dingen zijn, die normaal onder het oppervlak blijven. Maar die wel wezenlijk deel uitmaken van degene wie je bent. Je kunt de positie van waarnemer innemen en zien hoe vaak je wordt meegesleurd door je gedachten. Dan ontdek je dat je niet die gedachten bent maar degene die ze waarneemt. Het is een vorm van uitzoomen, van afstand nemen tot je beslommeringen. Allerlei zorgen en zo kun je dan relativeren. Dat lijkt me voor een psychiater toch ook een belangrijke bewustwording. 

In de titel Intieme vreemden komen Verhaeghe’s beschouwing en mystiek toch weer samen.
Naarmate je jezelf beter leert kennen, bijvoorbeeld door meditatie, ontdek je dat je eigenlijk een mysterie voor jezelf bent. Ik ben en blijf voor mezelf een intieme vreemde.

Over de auteur
Wim Davidse was werkzaam als projectleider/onderzoeker bij een economisch instituut en is auteur van het boek Er is meer in ons – leren van de mystici.