Iemand vroeg mij te schrijven of te preken over voorbestemming. Ze zei: “Ik kan me niet voorstellen dat alles zomaar toeval is. Ik heb sterk het gevoel, nee, ik weet eigenlijk wel zeker dat mijn geliefde en ik voor elkaar zijn voorbestemd.” Zo’n vraag, maar zeker ook elk antwoord daarop, zal duizend nieuwe vragen oproepen. Vragen die ik niet kan beantwoorden. In dat besef waag ik toch een poging. Is ons leven voorbestemd?
Door: Wim Jansen | Foto’s: Pixabay
Met dank aan de Remonstranten
Als ons leven is voorbestemd duidt dat op een bestemming, een richting, een plan. Dan is niets toevallig maar alles onderdeel van de weg die wij blijkbaar moeten gaan. Durven we dat te beweren?
Hm, eerst even een vlekje wegwerken. Een vlekje in de kerkgeschiedenis, door theologen bedacht, een vlekje dat je gerust een heel lelijke vlek mag noemen. De inktzwarte vlek die sommigen van ons nog kennen als: voorbeschikking. Voorbeschikking namelijk of je in de hemel of de hel komt, waarbij de grootste kans was dat je in de hel belandde. Dat vreselijke misverstand dat miljoenen mensen angst heeft aangejaagd. Dat is NIET wat ik bedoel.
Dank aan de Remonstranten die dit in de 17de eeuw bestreden en als beloning uit de hervormde kerk werden gezet, zodat ze voortaan moesten samenkomen in schuilkerken!!
Voorbestemming, het ruikt misschien een beetje naar voorbeschikking, maar het is iets totaal anders. In het woord voorbeschikking ligt alles onwrikbaar vast, tot in detail, buiten ons om bepaald. Voorbestemming is speels, vrij, open, met een aandeel voor onze eigen rol. Ja, je komt ergens uit, maar het kan langs verschillende wegen en jij speelt er volwaardig in mee.
Voorbeschikking is doem, voorbestemming is belofte.
Voorbeschikking is doem, voorbestemming is belofte.
Wim Jansen
Toevallig?
Als deze schandvlek op de kerkgeschiedenis is weggewerkt kunnen we ons onbevangen openen voor de ruimte in dat woord: voorbestemming. Zijn wij voorbestemd? Is ons leven voorbestemd? Velen hebben op z’n minst dat gevoel. Niet dat alles vastligt tot in de kleinste gebeurtenissen, maar wel dat er iets is als een bedoeling met je leven. Dat de dingen niet voor niets gaan zoals ze gaan, ook al was het soms moeilijk en verdrietig. Dat het misschien ergens goed voor geweest is. Dat je langs vele omwegen misschien toch ergens terecht bent gekomen waar je moest komen.
Zoveel mensen hebben me zoveel verhalen verteld over zogenaamd toevallige ontmoetingen die net iets te toevallig waren: Tjonge! Dat ik jou nu net tegen moest komen. In mijn geval – ik heb het al duizend keer verteld maar blijf er verwonderd over: dat ik bij mijn geliefde in de klas moest komen via een reeks van toevalligheden, niet dankzij maar ondanks mezelf.
Het is het inzicht van de Russische schrijver Konstantin Paustovski, dat ook het motto is van mijn nieuwste dichtbundel ELIANE:
Op een kruising van honderden wegen komen mensen elkaar toevallig tegen,
niet wetend dat hun leven tot nu toe voorbereiding op deze ontmoeting was.
Dat je op een bepaald punt in je leven iemand ontmoet, die beslissend wordt voor je verdere leven, zó dat je ineens ziet hoe alles daarvoor niet meer is geweest dan voorbereiding op deze ontmoeting.
Al het voorafgaande – schijnbaar blind toeval – bleek hierop aangelegd.
Ingebed
Wat zou dan het geheim van ons leven kunnen zijn? Wat zou het dan zijn dat wij het vaak zo ervaren? Dat ons leven is gevat in een groter geheel, zoals een rivier is ingebed tussen haar oevers?
Zeker, die oevers zijn flexibel, soms zijn ze smal, liggen dichtbij elkaar, soms, als het water stijgt, rekken ze zich uit tot ver in de uiterwaarden, maar wat blijft is de bedding, de inbedding…
Misschien is dat wat de oude Grieken bedoelden: Dat ons leven deel is van een geheel, waarin het is ingebed. Het Ene, noemde Plotinus dat, het Ene waarin wij allen zijn. En binnen dat Ene stroomt alles, is alles in beweging, zoals die andere oude Griek Herakleitos signaleerde.
En kijk eens – in Handelingen 17 – hoe mooi, hoe empathisch de jood Paulus daarop inspeelt en zinspeelt: Dat Ene is God en ‘in God leven wij en bewegen wij en zijn wij’. Een slim staaltje van Grieks denken in zijn joodse gedachtegoed.
Het doet er ook niet toe, het is alles één. En hoe alles één is blijkt 16 eeuwen later, als Spinoza, nota bene langs wiskundige weg vaststelt:
Al wat is, is in God;
en zonder God kan niets zijn,
noch begrepen worden.
Al wat gebeurt, alles wat beweegt en stroomt, het gebeurt alles binnen God. Alles valt binnen God en blijft binnen God. Ook de donkere en moeilijke dingen.
Ook, misschien wel juist in de pijn en de angst en het lijden, ging God met mij haar weg, gaat God met jou haar weg.
Wim Jansen
Boekrol van de liefde
De dichter van Psalm 139 voelt het heel diep, dat plan van God met zijn leven.
Toen ik in het verborgene gemaakt werd,
kunstig geweven in de schoot van de aarde,
was mijn wezen voor jou geen geheim.
Jouw ogen zagen mijn vormeloos begin,
alles werd in jouw boekrol opgetekend,
aan de dagen van mijn bestaan ontbrak er niet één.
Al van meet af aan was God erbij: Ja, de dagen die nog moesten komen, jouw dagen, mijn dagen, stonden al beschreven. Vat het niet te letterlijk op, maar zie en beleef deze woorden als een ongelooflijk intiem gekend zijn door God. Van het aller vroegste begin af aan gaat God met ons haar weg.
En als ik zelf terugkijk op mijn leven kan ik daar niet omheen. Ook, misschien wel juist in de pijn en de angst en het lijden, ging God met mij haar weg, gaat God met jou haar weg.
Die wegen zijn verschillend en veelkleurig. Ze hoeven niet samen te vallen met de omstandigheden.
God speelt door de omstandigheden heen, vaak op verborgen wijze. Maar al die wegen, honderden wegen, zegt Paustovski, komen samen op de kruising van de liefde. Daar ligt ons aller bestemming.
Wij zijn voorbestemd, ja, voorbestemd tot liefde. En alles wat er in ons leven is gebeurd mogen we lezen als voorbereiding op deze ontmoeting: de ontmoeting met de liefde, de Liefde met een hoofdletter, God.
Al onze dagen, zegt psalm 139, staan opgeschreven in de boekrol, ja, maar het is de boekrol van de liefde. Het is een diepe troost ons leven, met al zijn ups en downs, zo te kunnen lezen…
Op die weg komen wij telkens een lichtkring dieper in God. We zijn al in God, maar tegelijk worden we nog dieper God in getrokken. Dieper de liefde in getrokken.
Dat is de gang van het leven:
Telkens een lichtkring dieper.
Wellicht wordt dat thema en titel van mijn nieuwe boek…
Over de auteur
Wim Jansen (1950) is theoloog, schrijver en dichter, aan christendom en religie voorbij – en uitgekomen bij de mystiek van de Liefde. Hij is emeritus predikant van Vrijzinnig Delft en de Vrijzinnige Koorkerkgemeenschap in Middelburg en was ook lange tijd werkzaam in het onderwijs, met name aan de Hogeschool Zeeland. Op 13 mei jl. verscheen van hem een nieuwe bundel met de mooiste liefdesgedichten, die hij schreef voor zijn geliefde Eliane: Eliane – liefdeslyriek. Zie voor achtergronden en eerdere publicaties zijn website www.wimjansen.nu.
Hoe zit dit dan met de ‘vrije wil’ in deze context Wim?
Beste Petra,
ik reageer wel op reacties onder het artikel, mits er een duidelijke vraag gesteld wordt. Als het een aanvulling betreft lijkt het me niet nodig te reageren. In dit geval is er sprake van een vraag, dus, bij deze:
Dank voor je vraag! Ik denk dat de ‘vrije wil’ een zwaar overschat begrip is uit de Verlichting. Het wordt steeds duidelijker dat wij wel zoiets als vrije keus hebben, maar dan hooguit binnen gegeven kaders. Je kunt ‘ja’ zeggen of ‘nee’ zeggen tegen iets dat je leven kruist, maar zelfs dan hebben je hersenen al in een eerder stadium de beslissing genomen. Ons denken is voornamelijk na-denken. Dus achteraf beargumenteren waarom je gevoel al in een eerder stadium ‘ja’ of ‘nee’ heeft gezegd. Ook de moderne breinbazen onderschrijven dat. Wij hebben slechts een minimale vrije wil binnen het grote geheel dat al beslissingen voor ons heeft genomen. Ook kunnen wij vaak niet anders dan ‘ja’ zeggen, niet omdat we daarvoor kiezen, maar omdat ons gevoel dat ingeeft.
Overigens heb ik, vind ik, jouw vraag al vooraf beantwoord in dit gedeelte van mijn artikel:
‘Voorbestemming is speels, vrij, open, met een aandeel voor onze eigen rol. Ja, je komt ergens uit, maar het kan langs verschillende wegen en jij speelt er volwaardig in mee. Voorbeschikking is doem, voorbestemming is belofte’
In het Grieks is er een werkwoordvorm – mediaal – waarin ruimte is voor dat grijze gebied tussen actief en passief. Tussen ‘iets in mij wil’ en ‘ik wil’. Het is als een spel: God speelt en ik speel erin mee.
Dat is de derde weg tussen predestinatie en vrije wil.
Hier laat ik het even bij.
Wat je vertelt komt wel overeen met mijn gedachten hierin. In mijn beleving is ‘vrije wil’ het moment van kiezen tussen leven en dood zowel in de mystiek als op fysiek niveau. Niet eerder zie ik vrije wil. Pas op de grenzen van het bestaan loop je er tegenaan.