Vergeving – het geheim van het leven

Carola Schouten in Zomergasten. De eerdere gasten niet te na gesproken, maar wat mij betreft: een verademing van integriteit. In haar zelftwijfel, maar vooral toen ze geraakt werd door het fragment uit de film The Two Popes. Over de moeite en de noodzaak van vergeving. Na zeventig jaar te hebben doorgebracht op deze aardbol ervaar ik zelf meer dan ooit de behoefte aan vergeving. In dit artikel een schets van vergeving als geheim van relaties en het cement van de samenleving.    

Door: Wim Jansen | Foto: Pixabay

Wat mij op de social media en in de recensies opviel was de verbazing over zoveel openhartige oprechtheid. Dat zijn we blijkbaar niet meer gewend. Nu eens geen minister die in zijn achterhoofd toch slim bezig is zich eruit te redden maar een jonge vrouw die vanbinnen niet anders is dan ze zich naar buiten toe profileert.

Natuurlijk waren er ook de schampere reacties, met name over haar zelftwijfel: kan ik dit wel? Ben ik wel goed genoeg? Iemand omschreef dat snerend als ‘een probleem met zichzelf’. Maar zelftwijfel lijkt me juist een teken van geestelijke gezondheid en zekerheid. Wie openlijk durft te twijfelen aan zichzelf en de eigen keuzes moet kunnen terugvallen op een sterke innerlijke kern. Juist wie dat niet durft en krampachtig zelfzekerheid blijft uitstralen heeft een probleem.    

Ook in haar geraaktheid door het fragment over vergeving stelde ze zich kwetsbaar op. Met name over haar moeite om zichzelf te vergeven. Ik weet er alles van.     
En toch, vergeving, zowel schenken als ontvangen, is een diep menselijke behoefte.

Ontoereikendheid
Is Carola Schouten dan zo’n slecht mens? Ben ik zo slecht? Zijn wij mensen dan toch ‘niet in staat tot enig goed en geneigd tot alle kwaad’ zoals de Heidelberger Catechismus het de protestanten onder ons inpeperde?
In tegenstelling tot Rutger Bregman heb ik helaas niet de indruk dat ‘de meeste mensen deugen’. Daarvoor zie ik te veel rottigheid en domheid in de wereld. Maar zo zout als de Catechismus het ons wil doen eten is het nu ook weer niet. De mens is een nogal onvoorspelbare en vaak onontwarbare mix van deugd en ondeugd. Het gaat ook niet om de gradatie van onze slechtheid. We hoeven geen crimineel te zijn om toch vergeving nodig te hebben.

Als ik terugkijk op mijn leven moet ik constateren dat ik met de beste bedoelingen ongelooflijk domme en soms zelfs kwetsende dingen heb gezegd en gedaan. Vooral wie veel met woorden in de weer is, zoals ik, loopt die kans. Nu ben ik nooit te beroerd om sorry te zeggen, maar toch…
Soms kun je alleen al door je wijze van zijn iemand in de weg zitten. Een enkele keer blijk je iemand beschadigd te hebben zonder dat je daar ook maar enige notie van had. Het was vooral naïveteit, denk ik, die mij in dat opzicht parten heeft gespeeld.
En dan zijn er natuurlijk nog de expliciete, aanwijsbare zwakheden. Een domein waarin mijn lieve kinderen u uitstekend wegwijs zouden kunnen maken. Want ook daarvan ben ik meer en meer doordrongen geraakt: Kinderen moeten leren hun ouders te vergeven.

Of overdrijf ik nu? Een beetje wel natuurlijk. Ook chargeren behoort tot mijn ondeugden. Maar waar het om gaat is dit: ieder mens wordt geconfronteerd met zijn menselijke tekort. Vaak is het onwetendheid, misverstand, blinde vlek, soms is het willens en wetens. Gerard Reve noemde dat: de ontoereikendheid van de menselijke liefde. Een rake typering. Het omvat zowel waan als doelbewust kwaad doen.      
Een mens heeft het nodig zijn ontoereikendheid onder ogen te zien, er de gevolgen van te erkennen, uit te spreken, er vergeving voor te vragen – en te ontvangen! Mijn pastorale ervaring is dat niemand zit te wachten op wegwuiven, sussen, bagatelliseren in de orde van: ach, dat is niet zo erg. Het doet me denken aan een man die zijn vrouw iets opbiechtte waar hij spijt van had. Haar reactie: ‘Ach, dat vind ik niet erg.’ Waarop hij zei: ‘Maar ik vind het erg…’     

Weten is vergeven
Heel veel van wat we doen, ook ons miskleunen, komt voort uit onbewuste impulsen. De bewustwording daarvan is het halve werk. Weten waar de dingen vandaan komen helpt om te vergeven. In die zin heb ik altijd veel aan Stelling I,28 uit de Ethica van Spinoza: 

Elk eindig, bepaald ding is tot bestaan en werken bepaald door een ander eindig, bepaald ding, dat op zijn beurt tot bestaan en werken is bepaald door weer een ander eindig, bepaald ding, dat … en eindeloos zo voort.

Want zo werkt het! Al onze woorden en handelingen zijn terug te voeren op een gebeurtenis die je daartoe aanzette. Een eindeloze keten van oorzaak en gevolg in ons brein. Zoals het ene woord het andere uithaalt. Dat gegeven praat onze zwakheden niet goed maar maakt ze wel inzichtelijk. En daardoor hanteerbaar.

Wat de bijbel zonde noemt is vaak meer tragiek dan schuld. Het weten hoe iets ontstaan is, welke impulsen ergens aan ten grondslag liggen en waar die weer uit voortkomen, dat helpt om zowel anderen als jezelf te vergeven. Waarom is dat zo belangrijk?
Omdat vergeving bevrijding is van negatieve gevoelens. Omdat vergeving je verzoent met de kleine en soms grote schade die een mens in zijn leven achterlaat. Omdat vergeving je helpt accepteren:  de losse eindjes, de onopgeloste en onoplosbare conflicten…

Vergeving is het geheim van liefde die blijvend is, aldus een oud kerkelijk huwelijksformulier.
Vergeving is het cement van alle samenleven.

Vergeving als grondhouding
Waarom? Omdat het tegendeel, wrok, de splijtzwam is. Wrok verbittert en kweekt agressie. Ook wrok tegen jezelf als je er maar niet in slaagt jezelf te accepteren. Wrok slaat wonden. Onvoorwaardelijke vergeving echter heelt. Onvoorwaardelijk, ja, want de ware vergeving stelt geen eisen, ook niet de eis van excuus.

Ik denk dat het heilzaam is in relaties om vergeving als grondhouding aan te nemen. Bij voorbaat uitgaan van de ruimte die je de ander en jezelf gunt om fouten te maken. Ik denk aan een prachtige tekst uit Prediker: ‘Ook moet je niet letten op alle woorden die men spreekt, opdat je niet hoort hoe je knecht je vervloekt. Want hoe vaak ben je je bewust dat ook jij anderen hebt vervloekt?’ (21,22)

Het besef dat ook jij geen schone handen hebt creëert ruimte voor de zwakheden van anderen.  

Maar het mooist is toch wel de wijze waarop Jezus de vergeving gestalte gaf. Namelijk toen hij vanaf het kruis de menigte zag, die hem uitjoelde en haatte: ‘Vergeef het hun want zij weten niet wat zij doen.’ 

Een voorbeeld van volkomen onvoorwaardelijke vergeving in het besef van de tragiek en de onwetendheid. Een grondhouding van vergeving. Het geheim van leven.

Over Wim Jansen
Wim Jansen (1950) is theoloog, schrijver en dichter, aan christendom en religie voorbij – en uitgekomen bij de mystiek van de Liefde. Hij is emeritus predikant van Vrijzinnig Delft en de Vrijzinnige Koorkerkgemeenschap in Middelburg en was ook lange tijd werkzaam in het onderwijs, met name aan de Hogeschool Zeeland. In maart 2020 verscheen zijn boek O vader wij zijn samen geweest. Voor meer info: www.wimjansen.nu.