Reis naar een betere wereld

Ach, waar moet het heen met de wereld? Een urgente vraag. Ben aan het lezen in het fascinerende boek van Stephen Hawking (2018 †): De antwoorden op de grote vragen. Een van die vragen is dan ook: hoe kunnen we voorkomen dat de menselijke agressie de hele mensheid en het leven op aarde uitroeit? Waarop ik nota bene meen een antwoord te hebben gevonden.

Door: Wim Jansen

Geen tijd
Want er moet iets gebeuren. Hawking schrijft ironisch: ‘Er is geen tijd om te wachten tot de darwiniaanse evolutie ons intelligenter en beter gehumeurd maakt.’ Goed gehumeurd is het mensdom niet, zoveel is zeker.

Niettemin is hij zelf redelijk optimistisch gestemd: ‘Ik ben er echter van overtuigd dat mensen er de komende eeuw achter zullen komen hoe ze zowel intelligentie en instincten als agressie kunnen modificeren (veranderen/verbeteren van eigenschappen door toevoeging van andere stoffen, WJ).’

Daarbij sluit Hawking genetische modificatie niet uit. Immers, nu we als mensheid ons DNA in kaart gebracht hebben en we dus ‘het boek des levens’ hebben gelezen zijn we aanbeland in de fase van een zelfontworpen evolutie en zijn we in staat ons DNA te veranderen en te verbeteren. Er zal een zelfontworpen ras mensen ontstaan dat zichzelf met toenemende snelheid zal verbeteren.

Tegelijk ziet hij in dat genetische modificatie op tal van problemen zal stuiten, afgezien nog van wetten en verzet: ‘Als de mensheid erin slaagt om zichzelf te herontwerpen […] dan zal zij zich vermoedelijk verspreiden en andere planeten en sterrenstelsels koloniseren. Langeafstandsreizen door de ruimte zullen echter moeilijk blijven voor chemische levensvormen zoals wij…’

Hm, koloniseren. Alweer? Geen goed idee, lijkt me.

Het zal, kortom, ook volgens Hawking niet meevallen. Terwijl toch de tijd dringt.

Welnu, hier verschijn ik, Zeeuwsvlaamse boerenjongen en ook voor de rest volstrekt geen genie  – maar in het kielzog van vele wijze middeleeuwers en nog vroeger – om Hawking en de mensheid de helpende hand te reiken. Er is namelijk geen genetische modificatie nodig om ons van agressie te bevrijden en ons humeur te verbeteren. Alles wat wij nodig hebben om onze agressie te beteugelen en ons structureel op te vrolijken dragen wij in ons.

Van den beginne af aan.      

Reis
Vakantie. Tijd van reizen voor veel mensen, al wordt dat nu door corona beperkt. Ik heb veel mogen reizen en zien. En er erg van genoten. Misschien is het daarom dat ik mezelf de laatste jaren betrap op een zekere verzadiging. Het hoeft niet meer zo nodig. Het heeft ook te maken met een behoefte aan versobering, noem het reisschaamte – naast de vele andere variaties van schaamte die ons een blos op de wangen bezorgen.

Maar ik denk dat mijn afnemende reislust toch het meest voortkomt uit mijn geestelijke ontwikkeling, namelijk het steeds meer kunnen genieten van het basale leven, het hier en nu. Wat Benedictus noemde: de stabilitas. De levenskring die steeds kleiner wordt, tot de cirkel zich voortzet in jezelf en naar binnen keert.

De reis naar buiten wordt de reis naar binnen.

Extravert transformeert in introvert. 

Dat proces van verinnerlijking  is natuurlijk al een leven lang gaande maar ik merk dat het zich met het ouder worden verdicht, waarbij de binnenwereld ruimer en ruimer wordt. Een innerlijk panorama dat zich verder en verder ontvouwt, als een uitdijend universum. Het brein is weidser dan de lucht, zei Emily Dickinson.

Stephen Hawking was zelf het grootste en meest indrukwekkende voorbeeld van die innerlijke ruimte. Zijn brein, opgesloten in een bijna machteloos, verwrongen lichaam, verkende het heelal tot in de zwarte gaten en vertoonde een ongekende denkkracht.

Het is onbegrijpelijk dat dit innerlijk universum – het rijkste vermogen waarover een mens mag beschikken – niet meer wordt benut. Dat, ook in religies, zoveel mensen in een buitenkantwaarheid  blijven steken en niet de weg naar binnen gaan. Niet zichzelf willen verkennen en leren kennen. En zodoende ook de agressie niet op het spoor komen die bij ieder mens vanuit zijn reptielenkwab sijpelt, daarmee ook het meer ontwikkelde brein vergiftigend.

Want op de reis naar binnen leer je onder andere die agressie kennen. En de bewustwording ervan is de eerste en noodzakelijke stap in de bevrijding. Hoe kan dat dan in z’n werk gaan?

God     
Op de reis naar binnen kom je langs, ga je dwars door de doolhof van driften en emoties. Je ontwijkt ze niet, je ziet ze onder ogen en verkent ze. Zo traceren we onze agressie heel vaak als angst, maar het kan ook zijn dat zij voortkomt uit aangedaan onrecht en daarmee uit een sterk rechtvaardigheidsgevoel. Als je de tijd neemt om eerlijk en rustig om je impulsen heen te wandelen alsof je een buitenstaander bent en ze tegen het licht te houden verliezen ze hun hardheid – en hun angel.

Tegen welk licht houd je ze dan?

God.   

God?

Stephen Hawking heeft een hoofdstuk gewijd aan het niet bestaan van God. Maar daar verblik of verbloos ik niet van, net zo min als wanneer Maarten van Rossem in een quiz roept dat het oude testament een ‘krankjorum gewelddadig boek’ is. Voor beide geleerden heb ik groot respect maar niet voor hun uitstapjes op terreinen waar ze geen verstand van hebben, om de doodeenvoudige reden dat ze zich er nooit werkelijk in verdiept hebben.

Zo blijft Stephen Hawking steken in de smalle interpretatie van God als ‘werkhypothese’. God als designer van het heelal. Maar daar geloof ik zelf ook niet in. Er is met het universum meer aan de hand dan dat het ontstaan zou zijn door een extern wezen dat op een knop drukt.

Maar wat is God dan?

God is een woord voor het meest sublieme dat een mens op zijn reis naar binnen kan ontdekken en ervaren. Die ervaring verklaart niets, zeker niet met betrekking tot het ontstaan van het heelal. Sterker nog, zij legt zich neer bij het niet-weten. Zij pretendeert dus niet ‘de antwoorden op de grote vragen’ te hebben. Maar wel opent zij de ogen voor het ontzagwekkende mysterie van het universum.

Voor schoonheid.

Voor liefde.   

God.

Niet als externe factor, niet als ‘stoplap’ (Bonhoeffer) voor de gaten in onze denksystemen, maar als immanente kracht. Een kracht die ons stuwt naar de hoogste humaniteit. Onze ultieme bestemming: God worden.

Hoe verder je bent op de reis naar binnen hoe meer je vervuld raakt van deze gloed die je leven in vuur en vlam zet. Ook je maatschappelijke en politieke leven.  

Hammarskjöld
Dat de reis naar binnen tevens voert naar een betere wereld heeft de diplomaat Dag Hammarskjöld bewezen. Deze secretaris-generaal van de VN, die ongelooflijk veel gereisd heeft, wist er alles van: de langste reis is de reis naar binnen. Het was ploegen op de rotsen en hij heeft het vermoedelijk met zijn leven moeten bekopen, maar onmiskenbaar heeft hij zijn steentjes verlegd in de rivier van een betere wereld.

Om zuiver politiek te kunnen bedrijven, om eerlijk je agressie te onderkennen en die liefdevol in goede banen te leiden, om een goede minnaar en vader/moeder en wat dan ook te zijn in de maatschappij, is deze langste reis de beste modificatie. Die we al van oudsher in ons omdragen.

Over Wim Jansen
Wim Jansen (1950) is theoloog, schrijver en dichter, aan christendom en religie voorbij – en uitgekomen bij de mystiek van de Liefde. Hij is emeritus predikant van Vrijzinnig Delft en de Vrijzinnige Koorkerkgemeenschap in Middelburg en was ook lange tijd werkzaam in het onderwijs, met name aan de Hogeschool Zeeland. In maart 2020 verscheen zijn boek O vader wij zijn samen geweest. Voor meer info: www.wimjansen.nu.