Daar vind je de honing

Hoe vinden we waarheid? Hoe vinden we de werkelijkheid? Hoe vinden we vrede met onszelf en ons leven zoals het is gegaan? Hoe vinden we God of wat we God kunnen noemen? Hoe vinden we de zuivere liefde? Hoe vinden we de honing van het leven? Een zoektocht in de lagen van onze ziel, waarbij we ons laten leiden door de drie kennissoorten van Spinoza.

Door: Wim Jansen

Onze geest, zo je wilt ons brein, zet ons regelmatig op het verkeerde been. Wij bedriegen onszelf aan de lopende band. We blazen kleine zorgen op tot disproportionele vijanden of vergroten onze successen uit tot misleidende ballonnen vol ego. We laten ons terneerdrukken door een enkele negatieve opmerking of verlammen van angst voor wat blijkt een spook te zijn. We laten ons meeslepen in de turbulentie van het leven en het wereldgebeuren en panikeren bij het minste geringste.
Hoe bewaren we de rust? Hoe vinden we het oog in de orkaan? Daartoe zullen we echt de weg naar binnen moeten gaan en onze geest verkennen.

De drie kennissoorten van Spinoza
Volgens Spinoza zijn er drie ingangen in onze geest waarlangs de werkelijkheid bij ons binnenkomt. Anders gezegd: drie manieren waarop wij kennis verwerven. Drie kennissoorten.
De meest primaire is de beperkte, oppervlakkige kennis, waarin de emoties, de kinderlijke voorstellingen en de instincten een grote rol spelen. Spinoza noemt die kennissoort de verbeelding. Daarin huist onze overlevingsdrang vanuit wat we nu noemen het ‘reptielenbrein’. We laten ons heel vaak leiden door bijvoorbeeld de angst en het egocentrisme die vanuit dat brein worden gegenereerd.
Dat klinkt negatief, maar zo is het niet bedoeld. We hebben deze eerste kennissoort nodig om in deze wereld te overleven.      

Maar er is, volgens Spinoza, een tweede, hogere kennissoort, dat is die van de rede. Die wordt niet bepaald door wat er van buiten op je af komt maar meer gekleurd van binnenuit. Daarin neem je afstand, reageer je niet meteen, laat je de dingen bezinken, probeer je een verband te zien, logica aan te brengen. Met de rede doorgrond je de werkelijkheid, laat die dieper in jezelf landen, je wandelt eromheen en zoekt naar overeenkomsten.
Wij zouden zeggen: de rede brengt je in een helikopterview, je hebt meer overzicht en jij wordt meer deel van het geheel. Toch ontbreekt het je nog aan het alomvattende, allerdiepste kennen van de werkelijkheid.

De derde en meest perfecte kennissoort is die van de intuïtie, wat letterlijk betekent: erin kijken, doorzien. Deze intuïtie moet niet worden verward met ‘gevoel’. Het is van diepere orde. Het is een wegen waarin alles samenkomt en alles wordt meegenomen, ook de eerste en de tweede kennissoort. Maar waaraan ook een derde, nieuwe component wordt toegevoegd, namelijk een ‘weten’ van binnenuit. Een besef dat niet valt na te rekenen of te beargumenteren, maar dat opkomt uit ons diepste wezen. In de mystiek noemen we het wel ‘de innerlijke gids’.
Denk erom, dat is niet zweverig, maar juist een kenmerk van grote wijsheid en wetenschap. Niet alleen een grote geest als Spinoza is die overtuiging toegedaan, maar ook een alfareus als Goethe en een bètareus als Einstein.

Vaak wordt je vanuit de intuïtie ‘ingegeven’ of je dit huis wel of niet moet kopen, of deze vrouw wel of niet je geliefde is, of je die baan wel of niet moet nemen. Je rechtvaardigheidsbesef, je geweten, je compassie, je inspiratie, je liefde, de dingen van God – ze wonen alle in deze derde laag van de menselijke ziel.   
Een beetje alledaags gezegd: in de intuïtie wordt je duidelijk of iets klopt.

Proef je nieren
Daarom kunnen we zeggen: volg je intuïtie. Je intuïtie heeft altijd gelijk, ook al zeggen de primaire driften misschien iets anders en heb je het rationeel nog niet helemaal uitgevogeld. Tegelijk moet je ook weer niet te snel denken dat het je intuïtie is die spreekt. De emoties van de eerste kennissoort, bijvoorbeeld angst en boosheid, kunnen ook heel diep zitten en voor je het weet verwar je ze met intuïtie. Ons brein heeft telkens de neiging ons te besodemieteren. Vooral angst is een ware gifmenger die onze diepste roerselen dooreen gooit.   

We moeten dus diep indalen in ons wezen en onszelf leren kennen om een en ander te onderscheiden. In de bijbeltaal van de psalmen vinden we daar een merkwaardige uitdrukking voor: je nieren proeven.
De uitdrukking zal voortkomen uit het feit dat de nieren behoren tot de organen die in het binnenste van het lichaam gelegen zijn. Zo zijn ze geworden tot het zinnebeeld van het innigste van het gemoed. En bij ‘proeven’ denken we natuurlijk aan iets proeven op de tong: het met volle aandacht traceren van al de smaken, aanwezig in bijvoorbeeld wijn of een gerecht. 
Hoe proeven wij onze nieren? Of, conform onze beginvraag: Hoe vinden wij daar de honing?  

De weg naar de honing
We verkennen onszelf vanbinnen. Kijken aandachtig rond in onszelf. Latijn: intueor. Zie wat er speelt in de chaos. En weet: Als de ‘verbeelding’ je op het verkeerde been zet met veel emotie en angst/woede en je krijgt het ook met de ‘rede’ maar niet helder, vertrouw er dan maar op dat de intuïtie je het dichtst bij de waarheid en de werkelijkheid brengt. Dat je daarin de dingen ziet zoals ze werkelijk zijn. Helikopterview wordt tot totaaloverzicht ‘in het licht van de eeuwigheid’, zoals Spinoza het zelf noemde.  
Te midden van de turbulentie van het leven en van je geest benader je dan het oog van de orkaan.   

Zonder het uit te roepen tot de enige zaligmakende weg kan ik er niet omheen dat mediteren daarbij helpt. Zo is althans mijn ervaring. In de meditatie laat je de twee eerste wegen los. Je laat je niet langer leiden door de angsten en daaruit voortvloeiende agressie van het reptielenbrein, niet langer door de eenzijdige  egogerichtheid van de primaire kennissoort, evenmin door de verwoede pogingen van de rede om grip te krijgen op de dingen – ze te be-grijpen – maar je geeft je over aan de zalige leegte van je intuïtie, je diepste bron.

Hoe ‘weet’ je dan of je goed zit? Hoe weet je of je inderdaad met die perfecte kennissoort van de intuïtie te maken hebt?

Als het liefde en rust genereert.
Als het samenvalt met God.
Je weet het op het moment dat je de honing proeft. 

Over Wim Jansen
Wim Jansen (1950) is theoloog, schrijver en dichter, aan christendom en religie voorbij – en uitgekomen bij de mystiek van de Liefde. Hij is emeritus predikant van Vrijzinnig Delft en de Vrijzinnige Koorkerkgemeenschap in Middelburg en was ook lange tijd werkzaam in het onderwijs, met name aan de Hogeschool Zeeland. Recent verscheen Twee zwervers verliefd van hem en zijn vrouw. Voor meer info: www.wimjansen.nu.