Wat is mystiek?

Met de hoofdredacteur van deze site deelde ik een aangenaam verpozen in het mooie ’s Hertogenbosch, in de schaduw van de Sint Jan en naast de woonstee van de bisschop. Wat wil een mysticus nog meer? Nou, wij wilden allebei graag weten wat we onder mystiek mogen verstaan. Ten eerste moesten we concluderen dat de term veel misverstanden oproept, onder meer dat hij gekarikaturiseerd wordt met ‘zweverig’. En ten tweede signaleerden we een enorme diversiteit en zelfs meningsverschillen onder wie zich op die noemer willen scharen. Een poging om tot een aantal gemeenschappelijke kenmerken te komen – met dien verstande dat het mijn poging is.

Door: Wim Jansen   

De reis naar binnen
Om te beginnen moeten we trouw zijn aan het woord zelf, lijkt me. En volgens mijn papieren is het woord ‘mystiek’ afgeleid van het Griekse werkwoord my-ein: sluiten. Dat roept het beeld op van het sluiten van de ogen, het naar binnen keren.

Mystiek betekent inkeer. De reis naar binnen ondernemen. Je binnenkant aftasten. Jezelf leren kennen.

Een voorwaarde voor deze inkeer is stilte. In de stilte bezinken de afleidende prikkels en gedachten en ontstaat er helderheid en ruimte om de dingen in alle rust op waarde te schatten. 

Met dit gegeven wil ik meteen het grote misverstand rond de mystiek uit de weg ruimen, namelijk de karikatuur van het navelstaren en de zweverigheid. Juist door de weg naar binnen te gaan rust je jezelf toe om de weg naar buiten te gaan.

De Noorse avonturier en schrijver Erling Kagge – van het boek Stilte – formuleert het zo: Door de wereld buiten te sluiten keer je je rug niet naar de omgeving toe, het is juist het tegenovergestelde: je ziet de wereld scherper, je blijft meer op koers en je waardeert het leven meer.

Eenwording met het verticale
Wie de weg naar binnen gaat zal daar van alles tegenkomen. Van tyrannosaurus tot engel. Van het platte tot het steile. Van het driftmatige tot het overstijgende – het overstijgende dat we God kunnen noemen.

Dit besef van het verticale en het niet kunnen laten om het aan te spreken als een ‘Gij’, dat lijkt me een wezenlijk kenmerk van mystiek.  

Paradoxaal genoeg kan dit besef zich ontwikkelen tot een ervaring van eenheid. Eenheid met het verticale, zo men wil goddelijke. Dan noemen we het meestal een mystieke ervaring.

Die manifesteert zich in verschillende gestalten.

Een plotselinge verstilling in de natuur waardoor je je weet opgenomen. De verdichting van een devote sfeer, bijvoorbeeld in een schemerige kapel of tijdens de liturgie. Muziek die je optilt en boven jezelf doet uitstijgen. Een diepe, ingetogen vreugde waar je verdriet zou behoren te voelen, zoals na het verlies van een dierbare: de verzoening van tegengestelde emoties op een hoger niveau. Een innige vrijage. De ontroering om de diepte in de ogen van een ezel…

In de klassieke mystiek heet dat: de vereniging van de ziel met het goddelijke.

Bij dit alles ben je doordrongen van het feit dat wat je overkomt buitengewoon teer is en in die zin heilig. De 19^e/20^e-eeuwse theoloog Rudolf Otto omschrijft het in Das Heilige – het ‘numineuze’ – ongeveer als volgt: het maakt je stil, doet je huiveren omdat het zo wonderlijk is en tegelijk voel je je er mateloos toe aangetrokken en weet je: daar hoor ik thuis.    

No-self
Onlosmakelijk verbonden met die ervaring van eenheid, of liever: daaruit voortvloeiend, is het verlies van het zelf. Niet omdat het zelf slecht zou zijn maar omdat wat je overkomt zo groots en overweldigend is dat je erin verdwijnt. Zoals een vonkje opgaat in een groot vuur, een druppel in de zee, jouw gestalte in een Noors berglandschap. 

Het vreemde is dat eenmaal zo’n ervaring van zelfverlies ook leidt tot het verlangen ernaar. Waar natuurlijkerwijs het ego streeft naar zelfbehoud, ontstaat er in het mystieke levensgevoel juist het tegenovergestelde: een verregaande relativering van het self ten gunste van het no-self, dat je als goddelijk kwalificeert.     

Dit proces heeft een copernicaanse wending tot gevolg, namelijk dat je de wereld, het leven en jezelf beziet vanuit een totaal ander perspectief: het grote geheel. Jouw self, van nature geneigd om zich het centrum van de wereld te wanen, beweegt zich vrijwillig naar de marge, om ruimte te creëren in het centrum voor het no-self: het universum, de ander en de Ander.

Ook dit proces van zelfontlediging lijkt me een kenmerk van mystiek.

Het gewone, aardse leven: de liefde
Mystiek is altijd ‘van beneden’. Van de aarde en het gewone leven. Komt op uit het onderbewuste. In de taal van onze tijd: uit de onbekende krochten van onze hersenen. Opnieuw een weerwoord dus tegen de karikatuur van ‘zweverigheid’. Het gaat niet om een hoog geestelijk bevinden dat maar voor enkelen zou zijn weggelegd. Het gaat ook niet om een religieus gelijk of een levensbeschouwelijke waarheidsclaim, niet om een doctrine.

Daarom is mystiek de religie voorbij en is ze universeel. Ik besef dat op dit punt de verschillen wel eens aan het licht zouden kunnen komen, omdat veel mensen de mystiek nog wel verbinden aan een religie.

Maar wat mij betreft gaat het om de voor iedereen toegankelijke, nuchtere constatering dat deze aarde en dit leven en dit universum te wonderlijk zijn om zomaar als vanzelfsprekend te consumeren. Of, zoals ik het in een eerdere column al formuleerde, het gaat om het zien van het bijzondere in het gewone, de dimensie van het verticale in het horizontale. Het ontwaren van de goddelijke schoonheid in het morgenlicht van alledag, de mystieke verrukking in de erotiek, het heilige in een pasgeboren kind, het overstijgende in de menselijke liefde – en daarmee ernst maken.

Zo is dan tevens het last but not least kenmerk genoemd: in alles de liefde. Mystiek is de verbijstering dat er in deze onbegrijpelijke, wrede wereld zoiets als liefde bestaat: zo men wil het enige ‘Godbewijs’.

Mystiek zal liefdesmystiek zijn.

Wim Jansen is theoloog, dichter en schrijver. Eind mei 2019 verscheen zijn nieuwe boek O hemel, zei de krokodil – 52 dierenverhalen voor jong en oud om zoiets als God ter sprake te brengen. Voor meer informatie: www.wimjansen.nu.