Waarom maken wij dit door?

Soms word je plotseling overvallen door de verbijstering van Leibniz: dat er iets is – en niet niets. Een moment dat niets meer vanzelfsprekend is. De raadselachtigheid van het leven op dit ondermaanse. De vraag: wat spook ik hier uit op dit planeetje in een uithoek van het universum? En waarom maken wij door wat we doormaken? Want het gaat bepaald niet van een leien dakje.

Door: Wim Jansen | Foto: Filou van de Velde

Er zijn natuurlijk ook vele mooie dingen die je voor geen goud had willen missen. Schoonheid en liefde en geluk in kleine dingen. Het licht dat zoet is, zoals Prediker zei. Maar diezelfde wijze schreef ook over het zwoegen waarmee een mens ‘zich aftobt onder de zon’, over ‘lucht en leegte en najagen van wind’.
In de oude vertalingen: Alles is ijdelheid.

IJdel, een woord dat ik ook tegenkwam bij Spinoza in zijn Verhandeling over de verbetering van het verstand: dat alles wat in het alledaagse leven veelvuldig voorvalt ijdel en futiel is. Reden voor hem om te constateren: Alleen de liefde tot een eeuwige en oneindige zaak voedt de ziel en zij alleen is te allen tijde zonder droefheid.

Op zoek dus naar die ‘eeuwige en oneindige zaak’ die misschien licht kan werpen op de vraag waarom wij doormaken wat we doormaken.

Niet waarom maar waartoe
Een lezeres speelde mij een oude joodse wijsheid toe, waarvan ik de herkomst verder niet kan traceren, maar die het meest samenvalt met mijn ervaring.
Volgens die wijsheid verandert het waarom in onze vraag – gericht op het verleden – in waartoe: gericht op de toekomst. Waartoe, zoals de oude rooms katholieke catechismus het in zijn openingsvraag formuleerde: waartoe zijn wij op aarde?

Het is de bestemming van het leven dat wij terugkeren in God als een wijzer, een liefdevoller mens.
Je kunt zeggen: een meer God geworden mens, een mens die steeds meer is gaan beantwoorden aan zijn goddelijke bestemming. De bestemming jezelf te transformeren in God.

Aan het begin van je leven krijg je immers jezelf mee – voorwaar geen gemakkelijke klus want met je karakter, je genen, je rugzakje – om mee in het reine te komen.
Dat vind ik vaak nog het lastigste karwei: chocola te maken van mezelf…

Lernen
Het is een wijsheid die natuurlijk geen absolute waarheid pretendeert, maar je kunt ervoor kiezen om je leven zo te lezen. Als leerschool. Een leerschool van de liefde. Dat is precies zoals ik het zelf heb ervaren en inderdaad in de loop van mijn leven heb geleerd.

Wat dat leren betreft doel ik op het Duitse lernen dat, in tegenstelling tot ‘lehren’, de ontvangende component uitdrukt. En laat dat nu net de meest treffende typering zijn van de joodse traditie: een levenslang ‘lernen’.

Binnen het jodendom neemt deze éducation permanente niet ‘een’, maar zelfs ‘de’ centrale plaats in. Immers, leren leidt tot doen. Zo omschreef de middeleeuwse joodse wijsgeer Maimonides het in zijn onderwijsfilosofische dissertatie: Joodse traditie als permanent leren.  

Permanent leren.
Om terug te keren in God als een wijzer, liefdevoller mens.

Oefenen
Wat in het jodendom met het woord ‘leren’ wordt uitgedrukt – omdat het immers gelieerd is aan het bestuderen van de Tora – zal in het boeddhisme eerder als oefening worden beleefd. Dat is geen tegenstelling maar een kwestie van accent.

In beide levensopvattingen gaat het om het lezen van het leven als groei. Groei in liefde en mededogen. In beide is sprake van keuze om het leven zo te bezien. Niet waarom – op die vraag kan nooit een antwoord worden gevonden – maar waartoe: een vraag waarop je zelf het antwoord kunt invullen.

Zo kies ik ervoor om mijn leven – met alle vragen en vreugde en lijden, met alles wat een mens overkomt – te lezen als een oefening in liefde. Te lezen vanuit de vraag: hoe kan ik hieraan, ook aan het vele dat ik niet wil, groeien in liefde?

Groeien
Onlangs preekte ik naar aanleiding van een gedicht van de middeleeuwse mystica Hadewych. Juist in deze tijd van het jaar en in deze tijd van corona en maatregelen – tijden waarin we het moeten uithouden – zeer herkenbaar.

Als het seizoen op het punt staat zich te vernieuwen
is berg en dal toch nog overal
donker en onaantrekkelijk;
maar de hazelaar begint te bloeien.
Al kent de minnaar rampspoed,
hij zal over heel de lijn groeien.

Herkenbaar, ja, maar tevens bemoedigend voor de ‘minnaar’, dat wil zeggen: hij die zijn leven leest als groei in Minne. Bij Hadewych staat de eigennaam Minne altijd voor: goddelijke liefde.
Goddank heet onze kleindochter zo! 

Verbijstering
Wie eenmaal geleerd heeft om het ‘futiele en ijdele’ in zijn leven te onderscheiden van ‘het eeuwige en oneindige’ kijkt voortaan anders naar zijn leven en de wereld. Wie eenmaal rijp begint te worden om terug te keren in God en zijn leven beziet vanuit dat perspectief zal met verbijstering zichzelf gadeslaan en vooral zijn vroegere zelf.

Was ik dat, die arrogante ‘angry young man’? Heb ik werkelijk die tenenkrommende dingen gezegd? Ben ik echt zo verblind geweest dat ik zoveel niet zag? Hoe kon ik zo egocentrisch alleen maar en alleen maar met mezelf bezig zijn?

Dat geldt niet alleen persoonlijk. Het is ook het collectieve verhaal van het mensdom. Zo kijken wij met verbijstering naar het verleden en vragen ons af: hoe bestaat het dat onze soort het ooit volkomen normaal vond om naar een publieke terechtstelling te gaan kijken bij wijze van volksvermaak? Hoe bestaat het dat mensen het normaal vonden om hun gekleurde medemensen als slaaf te verkopen? Hoe bestaat het – zal men later misschien zeggen – dat de mens alles exploiteerde, dat niets hem heilig was en zich niet heeft ontzien om klimaat en aarde zo te beschadigen?
Het zijn maar een paar voorbeelden van de vele.

Waarover zullen onze nazaten verbijsterd zijn?
Ik heb wel een vermoeden.   

Over Wim Jansen
Wim Jansen (1950) is theoloog, schrijver en dichter, aan christendom en religie voorbij – en uitgekomen bij de mystiek van de Liefde. Hij is emeritus predikant van Vrijzinnig Delft en de Vrijzinnige Koorkerkgemeenschap in Middelburg en was ook lange tijd werkzaam in het onderwijs, met name aan de Hogeschool Zeeland. In maart 2020 verscheen zijn boek O vader wij zijn samen geweest. Voor meer info: www.wimjansen.nu.