Deze week was er een item op het journaal over Jemen, de durende oorlog daar en andere ellende, en hoe de mensen die te boven komen door het gebruik van qat: de jonge blaadjes van de licht stimulerende plant Catha Edulis. Hij bevat stoffen die de afgifte van neurotransmitters verhogen en daarmee in het brein een geluksgevoel, energie en alertheid creëren. Neem qat als het leven kut is. Maar ik zou zeggen: neem God.
Door: Wim Jansen
Qat
Ik sta erom bekend het leven een feest te noemen. Maar ik herken natuurlijk ook wel de kant die Jeroen van Merwijk bezingt in zijn liedje Het leven is kut. Soms lijken alle duivels uit de hel tegen je samen te spannen. Dan komen alle tegenslagen bij elkaar in een stortvloed van jobstijdingen. Het houdt maar niet op. Ziekte, ellende met de kinderen, lekkages, de rekening van de garage, de onophoudelijke rotzooi in de wereld die je je dan ook nog extra aantrekt, en de dood die toeslaat of dreigt toe te slaan.
Je weet niet hoe het verder moet.
Je lijkt het te begeven.
Je zucht: wanneer zal het eens een andere kant uitgaan?
Maar let op: dit is het moment suprême.
Het moment om zelf een andere kant uit te gaan.
Het moment om te beslissen je niet te laten kisten door de omstandigheden.
De rug te rechten en met opgeheven hoofd de zooi achter je te laten.
De ellende van je af te schudden en je tobbende, zware brein te laten doorwaaien met frisse wind.
Neem qat!
Ik kan het zo goed begrijpen van de Jemenieten.
De gelukzaligheid groeit om je heen, zo voor het grijpen, terwijl je dagelijks leven beheerst wordt door armoede en oorlog.
Waarom zou je het leven dan niet naar je hand zetten?
Waarom zou je je leven laten bepalen door wat van buiten op je afkomt?
Waarom zou je niet, andersom, die uiterlijke omstandigheden inkleuren door wat zich van binnenuit aandient: onbekommerdheid, geluksgevoel, relaxedheid?
Oude wijsheid
Het is een oude wijsheid.
De stoïcijnen hadden ‘m al gevonden.
Epictetus: Er is slechts één weg naar geluk en dat is op te houden met je zorgen maken over dingen waar je geen invloed op hebt.
Of deze: Mensen raken niet van streek door de gebeurtenissen, maar door de manier waarop ze tegen die gebeurtenissen aankijken.
Regelmatig lunch ik met een man die zich dat zo’n vijf jaar geleden heeft voorgenomen: ‘Ik wil me niet meer door de omstandigheden laten bepalen. Mijn diepste levensgevoel, mijn basis, wil ik niet meer laten aantasten door het lot. Ik wil mijn lot omarmen.’
Inmiddels is deze man weduwnaar. Tijdens onze gesprekken wordt er soms gehuild. Maar zijn voornemen van destijds is vervuld: ‘Ik kan nog steeds zeggen dat ik de gelukkigste man op aarde ben.’
Hij ervaart dit zo zonder qat.
Wat is zijn geheim?
Het is een oude wijsheid.
Maar het is tevens een universele wijsheid.
We vinden ‘m ook bij Jezus als hij in de Bergrede zegt: ‘Niemand kan een el aan zijn levensduur toevoegen door zich zorgen te maken. Zoek eerst het koninkrijk Gods…’
Dit ‘koninkrijk Gods’ is een innerlijke aangelegenheid, een gezindheid, een vreugde vanbinnen. Wie daarop focust wordt niet meer omver geblazen door zorgen en tegenslagen.
En uit een volstrekt andere hoek Spinoza in zijn Ethica Stelling V 42:
‘Gelukzaligheid is niet de beloning voor de deugd, maar de deugd zelf.’
De deugd is voor Spinoza de liefde tot God/Natuur. Daarin schuilt het geluk. Het is het geluk in zichzelf. In dagelijkse woorden van praktische wijsheid: probeer niet eerst je problemen op te lossen om daarna gelukkig te worden, maar wees gelukkig en dan lossen je problemen zich vanzelf op!
De qat van Etty Hillesum
Het is de wijsheid van de omkering: niet van buiten naar binnen, maar van binnen naar buiten.
Het meest doorleefd en overtuigend vinden we hem bij Etty Hillesum. Zij heeft echt geworsteld met wat van buiten op haar afkwam en vond een radicale weg naar binnen:
‘Het zijn nooit de dingen van buiten, het is altijd het gevoel in me, gedeprimeerdheid, onzekerheid of wat ook, die aan de uiterlijke dingen het treurige of dreigende aanschijn geeft. Het werkt bij mij altijd van binnen naar buiten, nooit van buiten naar binnen.’
Zij weet zich niet langer de gevangene van de omstandigheden:
‘Ach, wij dragen het toch immers alles in ons, God en hemel en hel en aarde en leven en dood en eeuwen, vele eeuwen. Een wisselend decor en handeling van de uiterlijke omstandigheden. Maar wij dragen alles in ons en de omstandigheden zijn tòch niet het doorslaggevende.’
Het is de rode draad in haar ontdekkingen: de werkelijke werkelijkheid speelt zich vanbinnen af.
Die wordt bepaald door het allerdiepste, de rijkdom die zij God noemt.
Die rijkdom kleurt de uiterlijke werkelijkheid.
Juist als het leven kut is.
En laten we wel wezen: dat werd het wel heel erg voor Etty Hillesum.
Deze innerlijke God werd haar qat.
Tot in de wagon naar Auschwitz toe.
De beroemde brief die ze uit de trein gooit, met de woorden uit de psalm dat ‘God haar hoog vertrek is’: haar innerlijke burcht.
Onbekommerd
Mijn leven is bepaald niet kut.
Soms wel een beetje.
Soms zelfs een beetje veel.
Vooral als ik tot me door laat dringen hoe ziek ik ben, hoe onzeker mijn levensduur is met als enige zekerheid dat die kort zal zijn, dat ik er geen el aan kan toevoegen, dat ik soms danig last heb van de chemokuren, als ik me zorgen maak over de kinderen, over mijn geliefde als ze alleen achter moet blijven…
En toch, deze week, op bezoek bij vrienden, viel het mij op hoe onbekommerd ik zat te vertellen over mijn ziekte en eindigheid.
Ik ervaar het vaak.
Eigenlijk is het mijn structurele levensgevoel, onaantastbaar voor de zich soms ophopende tegenslagen: uit het niets overvalt mij dan een intense vreugde om het leven dat ik heb mogen leven en nog altijd leef.
Om God in mijn diepste wezen.
Ook als ik doodga.
Mijn qat
Hoe gaat het met je?
Uitstekend:
Ik heb uitgezaaide, ongeneeslijke kanker.
Ik onderga chemokuren die me ziek maken.
Hoe gaat het met je?
Uitstekend:
In de levens van de kinderen gebeurt van alles waar ik me zorgen om maak.
Net zoals ik me zorgen maak om mijn geliefde als ik er niet meer ben…
Hoe gaat het met je?
Uitstekend:
Ik ben de gelukkigste man op aarde,
want God is mijn qat.
Over Wim Jansen
Wim Jansen (1950) is theoloog, schrijver en dichter, aan christendom en religie voorbij – en uitgekomen bij de mystiek van de Liefde. Hij is emeritus predikant van Vrijzinnig Delft en de Vrijzinnige Koorkerkgemeenschap in Middelburg en was ook lange tijd werkzaam in het onderwijs, met name aan de Hogeschool Zeeland. Op zaterdag 30 maart werd zijn nieuwe boek Telkens een lichtkring dieper gepresenteerd in Vlissingen. Zie voor achtergronden en eerdere publicaties zijn website www.wimjansen.nu.
