Waarom materialisme totale onzin is, legt de filosoof Bernardo Kastrup uit in zijn recente boek dat onder deze titel verscheen. Taede A. Smedes besprak dit boek in Volzin van juli/augustus en Bas Roetman interviewde Kastrup voor het dagblad Trouw (publicatie op 7 augustus).
Door: Wim Davidse
Kastrup focust in het bijzonder op het verschijnsel ‘bewustzijn’. Bewustzijn heeft volgens hem geen biologische basis. Kort gezegd: bewustzijn is geen voortbrengsel van de hersenen, maar het is andersom: bewustzijn brengt de hersenen voort.
Draaikolkjes en golfjes
Om dit te verduidelijken gebruikt Kastrup het beeld van een oneindig brede en lange, stromende rivier. Langs de oever ontstaan draaikolkjes die er even zijn en dan weer verdwijnen. Die draaikolkjes bestaan, net als de rivier, uit watermoleculen. Hersenen zijn dan als het ware ‘draaikolkjes’ van geest. Zoals Kastrup zegt: “Hersenen zijn niets anders dan geest, niettemin zijn ze een concreet en aanwijsbaar beeld van de lokalisatie van de geest, net als de draaikolk een concreet en aanwijsbaar beeld is van de lokalisatie van water in de rivier”. We zijn eigenlijk allemaal draaikolkjes van bewustzijn in een oneindige oceaan van geest.
Als ik zo weergeef wat Taede Smedes schrijft over Kastrup’s theorie, dan dringt zich bij mij direct een vergelijking op met inzichten uit de mystiek. Het bekende beeld van Willigis Jäger – ‘Elke golf is de zee’ – lijkt hier erg veel op. We zijn geen aparte golfjes, geen aparte individuen, maar we zijn opgenomen in iets oneindig groots.
Er zal geen hard bewijs zijn voor de theorie van Kastrup. Eigenlijk kan iedereen het voor zichzelf verifiëren bij een weg van meditatie. Dan kom je intensief in aanraking met je eigen bewustzijn. Als ik zelf zo stil word, overkomt het me nogal eens: het besef dat mijn bewustzijn deel uitmaakt van iets groters, van een oneindige ruimte die me draagt. “Ik behoor toe aan een werk dat heimelijk is en stil”, zoals dichter J.C. Van Schagen zo mooi zegt, onlangs geciteerd door Wim Jansen in zijn artikel voor Ongrond.
Alles is materie
De opvatting dat bewustzijn de grond is van ons bestaan ontmoet veel scepsis bij natuurkundigen, en niet alleen bij hen vermoed ik. De afgelopen jaren had ik verschillende keren discussies over dit onderwerp met mijn broer, die natuurkundige is. “Alles is materie”, dat is een zeer stellige opvatting van hem. Hoe kan bewustzijn dan ontstaan, vroeg ik hem eens. Dat is het gevolg van de werking van biochemische reacties waarin neurotransmitters, serotonine en dergelijke een rol spelen. Maar hoe kunnen die stofjes zich dan bewust worden van zichzelf, dat is dan toch heel wonderlijk? Tja, dat moest hij dan wel toegeven. Kortom, als je denkt dat alles materie is, kom je ook voor raadselen te staan.
Actuele zienswijze
Het filosofisch idealisme van Kastrup is niet zomaar een gedachtenspel, voer voor natuurkundigen en filosofen. Zijn zienswijze heeft gevolgen, als het je aanspreekt, voor ons gewone leven. Uit de twee genoemde artikelen in Volzin en Trouw haal ik twee consequenties van zijn zienswijze die steun kunnen geven aan ons alledaagse bestaan. Ik geef ze weer met de woorden ‘hoop’ en ‘verbinding’.
Hoop
Als je bewustzijn deel uitmaakt van een ‘oceaan van bewustzijn’ bestaat de dood eigenlijk niet. Als een draaikolk verdwijnt blijft het water. Ons persoonlijke perspectief kan zo weleens bewaard blijven in oneindig bewustzijn en dus permanent zijn. Kastrup gaat zelfs zover te veronderstellen dat al onze ervaringen bewaard blijven in het oneindige bewustzijn. Inspiratie van kunstenaars kan wel eens uit deze ‘cloud’ komen “omdat bepaalde ervaringen hieruit ineens verstrengeld raken in het draaikolkje dat de kunstenaar is”.
Verbinding
In het Trouw-interview met Bas Roetman zegt Kastrup dat het materialisme nare bijwerkingen heeft: we voelen ons afgescheiden van anderen en van de natuur. Dat komt omdat het materialisme ons vertelt dat de wereld gemaakt is van iets totaal anders dan wij. Het leidt volgens hem tot “depressie, gebrek aan zingeving, gebrek aan empathie, gebrek aan respect voor de natuur, egoïsme, wanhoop”.
Ik zie, net als bij een mystiek bewustzijn, overal verbinding vanuit Kastrup’s idealisme: we zijn allemaal uitingen van dat ene bewustzijn, ieder op zijn of haar eigen wijze. Zo bezien is het idioot om tegen elkaar ten strijde te trekken. Conflicten kunnen we dan gebruiken om van elkaar te leren, na goed naar de ander te hebben geluisterd.
Je hoeft je niet eenzaam te voelen als je beseft wie je ten diepste bent. Je bent opgenomen in iets dat je draagt, dat zich in jouw wil verwerkelijken. Dieren en planten zijn ook op hun manier uitdrukking van dat ene bewustzijn. Je kunt je dus met hen verwant voelen. Respect voor de natuur ontstaat dan vanzelf. Je kunt zeggen dat Kastrup’s zienswijze, net als een mystiek bewustzijn, erg actueel is in deze tijd.
Over de auteur
Wim Davidse was werkzaam als projectleider/onderzoeker bij een economisch instituut en is auteur van het boek Er is meer in ons – leren van de mystici.
