Na een rondreis langs mystieke teksten uit Oost en West voor mijn boek Er is meer in ons vroeg ik me af: zijn er misschien theologen geïnspireerd door ervaringen en inzichten van mystici? Mystici zijn tenslotte boodschappers van God, volgens Evelyn Underhill in haar boek Mystiek. Dan moet de theologie daar toch naar luisteren? Ik stond altijd wat sceptisch tegenover de theologie omdat men in dat vak God nogal eens al denkend wil vatten. En dat is zoiets als water scheppen met een zeef, om een beeld te gebruiken uit de zentraditie. Ik kan het veld van de theologie niet overzien, maar ik kwam toch enkele theologen tegen die duidelijk door de mystiek zijn geïnspireerd.
Door: Wim Davidse
Religie van de roos
Allereerst John Caputo (1940), een internationaal vooraanstaande filosoof en theoloog. Ik las zijn boek Hopeloos hoopvol en ik ontdekte dat hij werd geïnspireerd door Meister Eckhart en Angelus Silesius. Een uitspraak van de laatste mysticus – ‘De roos bloeit zonder waarom’ – is zo’n beetje de rode draad in Hopeloos hoopvol. Caputo komt zo tot ‘een religie van de roos’, waarin het leven als een geschenk wordt gezien. God moet bevrijd worden van religie en van alle beelden, hij bidt met Eckhart ‘tot God of God ons wil bevrijden van God’. Volgens Caputo komt het goddelijk karakter van de dingen aan het licht als ze niet langer middel zijn tot een doel, op het moment dat we niet meer vragen naar het waarom, maar ze beschouwen als ‘vol van genade’.
Caputo zegt het ook nog zo: “God is de naam van een gebeurtenis die de wereld overvalt, die haar met stomheid slaat, van iets onvoorwaardelijks zonder dwang. God is net zo sterfelijk, vergankelijk en van voorbijgaande aard als de roos”. Ik denk dat Caputo daarom ook spreekt van een ‘weak theology’. Dit is geen theologie die God probeert te vangen in concepten. Hier wordt geen water geschept met een zeef, het water hoeft zelfs helemaal niet geschept te worden, dat mag gewoon water blijven omdat het water is, met zijn eigen schoonheid.
God als Ongrond
De Nederlandse vrijzinnige theoloog Rick Benjamins gaat in zijn boek Boven is onder ons – denken over God na God in gesprek met moderne theologen, onder wie ook John Caputo. De postmoderne theologie heeft God gedeconstrueerd zegt Benjamins, God is niet langer de grond, maar is een on-grond. Hier raakt de postmoderne theologie de mystiek omdat de mysticus van Ruysbeek ook dat woord ‘Ongrond’ bedacht, vanuit dezelfde kijk op God: niet te vatten, het moet een leegte blijven. Maar Benjamins blijft toch bij concepten over God. “Daardoor gaat de link met de vitale ervaring makkelijk verloren”, aldus Frits de Lange in zijn bespreking van het boek van Rick Benjamins (Volzin, oktober 2022). De Lange wil liever inzetten bij ‘levende transcendente ervaringen om te onderzoeken wat mensen daarin overkomt’. In dat geval kun je toch weer uitkomen bij de mystici.
Therapeutische theologie
Een tweede theoloog die zijn uitgangspunt kiest in de mystiek is de Duitser Eugen Biser (1918-2014). De Facebook-groep ‘Ongrond – Contemplatie en mystiek’ gaf informatie over hem, afkomstig uit de Nieuwsbrief van de ‘Studiekring Eugen Drewermann’. Theoloog Biser vond dat de theologie zich te veel heeft gericht naar de cognitieve en rationele methoden van de andere wetenschappen. Het hart van het geloof is volgens hem mystiek van aard. Theologie moet een helende betekenis hebben, moet mensen in verbinding brengen met hun existentiële ervaringen. En dan gaat het volgens Biser om het geloof, de ervaring dat mensen geworteld zijn in de werkelijkheid die we ‘God’ noemen. Theologie moet een therapie zijn, in dienst van heel wording van mensen. Geloof moet mensen vooral bevrijden van angsten. “De herrezen Christus is een innerlijke leraar, een therapeut die mensen bevrijdt van angsten voor God, voor anderen, voor zichzelf.” Dat is wel in de lijn met psychiater Eugen Drewermann, die zo vaak een ander licht heeft geworpen op Bijbelgedeelten. Bij zo’n ‘therapeutische’ theologie is er wel veel werk aan de winkel. Het kan een lange (mystieke) weg vergen om te ervaren dat je geworteld bent in de werkelijkheid die we ‘God’ noemen.
God gebeurt
Al dat getheoretiseer over God staat toch niet helemaal los van de werkelijkheid. In de uitzending van het televisieprogramma De Verwondering van 29 januari 2023 zag ik een mooie toepassing van John Caputo’s uitspraak ‘God gebeurt’. Buurtpastor Bettelies Westerbeek werd daarin geïnterviewd door Annemiek Schrijver over haar werk in de PKN-pioniersplek in de Haagse Moerwijk. Ze vertelde dat daar veel culturen samenkomen, vaak ook in mensen die leven aan de onderkant van de samenleving. Vanuit die pioniersplek worden maaltijden georganiseerd voor de buurtgenoten. Pastor Bettelies wil daarbij dat mensen weten dat ze geliefd zijn, ze probeert uit te dragen om mensen niet te beoordelen, maar om iedereen onvoorwaardelijk te accepteren. Ik denk dat God daar dan gebeurt, maar dat hij dan tegelijk ook heel kwetsbaar is.
Over de auteur
Wim Davidse was werkzaam als projectleider/onderzoeker bij een economisch instituut en is auteur van het boek Er is meer in ons – leren van de mystici.
