Pijn

“Pijn, nu doet het pijn”, zong de band Van Dik Hout samen met Herman Brood in de jaren 90. Zo overtuigend en verscheurd dat ik het in mijn popdiensten als kyrië gebruikte. In deze tijd van het jaar komt ook dat oude Adventslied in mijn gedachten, met die regel: “Verlos mij van mijn bange pijn.” (Lied 442 NL) Geen idee waarom. Of toch eigenlijk ook weer wel. Er is zoveel pijn in de wereld. Waar zit onze pijn? Waar zit mijn pijn? En waar vinden we troost?

Door: Wim Jansen | Foto boven: Pixabay | Foto onder: Wim Jansen

Weltschmerz
Voor de goede orde, waar ik niet naar op zoek ben is de ‘troost’ van dat oppervlakkige ‘glas-half-vol’-cliché, of andere peptalk, die de pijn bagatelliseert en dicht smeert. En waar ik al helemaal niet heen wil is de ‘troost’ van andermans ellende: kijk eens hoe slecht anderen het hebben in de wereld. Ik begrijp niet hoe mensen daar troost uit kunnen putten. Hooguit relativeert dat besef je eigen narigheid, maar troost, nee, het maakt het alleen maar erger. Ik kan mijn eigen leed juist beter verdragen als ik weet dat anderen het tenminste goed hebben. Dat zou mij tot troost zijn, maar niet dat ze het slechter hebben.

Het gaat helemaal niet om mijn pijn. Het gaat om de pijn van de wereld. Weltschmerz, en nee, dan heb ik het niet over dat digitale café op youtube, maar over de universele menselijke pijn van de Duitse romantici. De pijn van de onvervuldheid, het onbegrijpelijke lijden van zoveel mensen, de onmacht. Het is ook woede, om het schreeuwende onrecht, de slaafsheid en de domheid van mensen.

Het is de hooggevoelige, altruïstische pijn van Etty Hillesum als zij schrijft: ‘Alle nachtelijke noden en eenzaamheden van een lijdende mensheid trekken nu plotseling met een weeë pijn door dat ene kleine hart van mij’.

De pijn zien
Volgens vakbroeder Dirk van de Glind – op www.volzin.nu – is het ‘heilzaam wanneer de pijn van de ander wordt gezien’. Ook als die pijn schuilgaat achter boosheid. Ook als die pijn ‘incorrect’ is in een bepaalde tijd. Zo noemt hij als voorbeeld de islamitische leerling die, na de moord op Theo van Gogh in 2004, te kennen gaf hoezeer hij geschokt was door de Koranteksten geprojecteerd op een naakt vrouwenlichaam (in de film Fitna): ‘Zoiets doe je niet!’ Van de Glind: ’Hij leerde mij dat iets dat voor mij geen enkel probleem is een ander pijn kan doen.’

Dat brengt mij bij de vraag: Waar zit mijn pijn?

Een maand geleden ging het even niet zo goed met mij. Mijn (ongeneeslijke) ziekte speelde weer op in stijgende stoute waarden en toenemende pijn – letterlijke, fysieke pijn. Inmiddels, na een kuur, is de foute boel weer stilgelegd, de pijn weg en kan ik er weer even tegen. Voor zolang het allemaal duurt.

Met een van onze kinderen had ik het erover dat ik het eigenlijk allemaal niet zo erg vind. Ik ben 70, heb ongelooflijk veel liefde gekregen en mogen geven en heb ook voorts een rijk leven gehad. Ik vroeg me af wat ik eigenlijk echt erg vind. Want inderdaad, het gaat niet om mijn pijn, maar om de pijn aan de wereld. Waar zit die pijn dan?

Dat kwam ineens zonneklaar aan het licht: ‘Nee, weet je wat ik veel erger vind? Dat hele coronagedoe – maar dan vooral de maatregelen!’ Het was het eerste dat in mij opkwam. En dat is veelzeggend.

Onmacht
Ziekte heb ik altijd kunnen accepteren. Het hoort op een of andere manier bij het leven. Maar wat zoveel mensen nu overkomt als gevolg van een ziekte! Het raakt mij zeker ook diep wat er gebeurt op Lesbos, om maar een eerste schrijnende voorbeeld te noemen. En wat de mensen in ons eigen land is overkomen, die onterecht beschuldigd werden van fraude en nog steeds op hun geld moeten wachten. Je ziet het voor je, hun jarenlange stuklopen op een muur van bureaucratie en desinteresse, de tandenknarsende onmacht.

Die onmacht voel ik in het coronabeleid. Daar zit blijkbaar op dit moment mijn gevoeligste pijnpunt. Ik heb de indruk dat men geen idee heeft wat men aan het aanrichten is. (Voor concrete uitwerking hiervan zie mijn blog op www.wimjansen.nu: Tegendraadse vragen). Maar we zijn machteloos.

De vraag is: wat doe je ermee? Met al die onmacht en die pijn? Waar vind je troost?  

Troost
Natuurlijk vind ik de meeste troost in mijn geliefden. Maar daarnaast en daarna vooral in de natuur. In de schoonheid. In de stilte. In de eenzaamheid. Ik begrijp de velen in de geschiedenis die kozen voor een leven in kluizenaarschap en een zekere misantropie:

De oude Griek Diogenes die in een ton leefde. De woestijnvaders. De sadhoe’s in India. De zwervende minderbroeders en zusters van Franciscus van Assisi. Maar ook Emily Dickinson, die het grootste deel van haar leven op haar kamer doorbracht. Henri David Thoreau, die het bos introk maar in zijn hut wel bleef schrijven over en vooral tegen de wereld. Jozef van den Berg, de poppenspeler uit Neerijnen, die koos voor een leven in gebed in een hutje dat hij tot heiligdom heeft omgebouwd.

Ik begrijp hen volkomen, maar mijn leven is anders gelopen. Niet voor niets noemde een collega mij altijd ‘een woestijnvader met een hypotheek’.

Ik vind troost in de stilte, ja, maar het is een innerlijke stilte.    

Van pijn tot pleister
Want wie kan me uitleggen hoe het kan dat de intense pijn en onmacht die ik voel ogenblikkelijk wordt genezen als ik mijn stilte betreed? Ja, soms fysiek in een kloosterkapel, maar net zo goed thuis in mijn kamer. En eigenlijk overal waar ik leef in een permanent zelfverlies. Een ontledigen van mezelf. Als mijn geest een oneindige vrije ruimte betrekt.

Daar, in dat innerlijke landschap, gebeuren wonderen. De pijn verhardt niet, verdwijnt ook niet, maar  smelt, als sneeuw voor de zon. Dat wil zeggen dat hij transformeert. Ik lijd er niet meer aan maar hij wordt tot kracht. Tot mededogen.    

Als geen ander leed Etty Hillesum aan Weltschmerz. Getuige het citaat hierboven. Ik besluit nu met het citaat waarmee zij haar dagboek beëindigde en dat precies zegt waarin werkelijk troost te vinden is:

Men zou een pleister op vele wonden willen zijn. 

Over Wim Jansen
Wim Jansen (1950) is theoloog, schrijver en dichter, aan christendom en religie voorbij – en uitgekomen bij de mystiek van de Liefde. Hij is emeritus predikant van Vrijzinnig Delft en de Vrijzinnige Koorkerkgemeenschap in Middelburg en was ook lange tijd werkzaam in het onderwijs, met name aan de Hogeschool Zeeland. In maart 2020 verscheen zijn boek O vader wij zijn samen geweest. Voor meer info: www.wimjansen.nu.