Over Tolstoj (1828-1910) wist ik lange tijd niet veel meer dan dat hij de schrijver is van de romans Oorlog en Vrede en Anna Karenina. Door het aanhoren van een lezing van Sieuwert Haverhoek, Tolstoj-kenner, kwam daar vorig jaar verandering in. Hij vertelde over de ommekeer van Tolstoj na een ernstige crisis. De ommekeer kwam toen Tolstoj besefte: God is in mij. Is Tolstoj misschien een mysticus, vroeg me daarop af.
Door: Wim Davidse
Crisis
Ik wilde meer weten van die ommekeer van Tolstoj die zich voltrok omstreeks 1878. In het boek van William James The Varieties of Religious Experience uit 1902, vond ik hierover een uitvoerige beschrijving. William James was een filosoof en psycholoog die in dit boek allerlei religieuze en ook mystieke ervaringen heeft beschreven.
James citeert uit Mijn Bekentenis van Tolstoj zelf. Toen hij ongeveer vijftig jaar was kwam Tolstoj in een crisis terecht. Hij wist niet meer hoe te leven, wist niet meer wat hij moest doen, had zijn levenslust verloren. In zijn eigen woorden: “Ik voelde dat er iets in mij was gebroken waarop mijn leven altijd had gerust, dat ik niets meer had om me aan vast te houden en dat moreel gezien mijn leven was gestopt. Een onweerstaanbare kracht dwong me om m’n leven te beëindigen, op de een of andere manier”.
Tolstoj schrijft verder in zijn Mijn Bekentenis dat hij een touw verborg om te voorkomen dat hij zich zou ophangen aan de balken van zijn kamer en ook dat hij niet meer uit jagen ging om zichzelf ervan te weerhouden zich dood te schieten. Hij schrijft dat hij, op grond van de uiterlijke omstandigheden, heel gelukkig zou moeten zijn. Hij had een lieve vrouw, leuke kinderen en een groot landgoed. Hij werd meer dan ooit gerespecteerd door verwanten en vrienden en hij was eigenlijk al wel beroemd. Bovendien was hij kerngezond.
Terwijl Tolstoj met zijn intellect zocht naar een uitweg uit zijn situatie was er ook iets anders in hem werkzaam. In zijn eigen woorden: “Mijn hart bleef spreken met een andere, smachtende emotie. Ik kan dat niet anders benoemen als een dorst naar God”.
Ommekeer
Tijdens een wandeling, alleen, in een bos in het voorjaar kwam het tot een ommekeer. Tolstoj schrijft daarover: “Hoe kwam ik ooit op het idee van God? En met deze gedachte, kwam de zin om te leven weer terug. Alles in mij ontwaakte en werd betekenisvol. Waarom zoek ik verder? Vroeg een stem in me? Hij is hier: Hij zonder wie men niet kan leven. God erkennen en leven zijn hetzelfde. God is wat het leven is. Wel dan! Leef, zoek God en er zal geen leven zonder Hem zijn”.
Hiermee had hij het leven van een aristocraat uit de rijke, intellectuele en artistieke bovenlaag opgegeven. Dat was voor hem betekenisloos geworden. Hij ging het leven van de boeren omarmen en voelde zich daarna rechtschapen en gelukkig.
Zo’n ervaring van eenheid met God en met het leven kun je best een mystieke ervaring noemen.
In het boekje Gedachten over God* komen meer van zulke mystieke teksten van Tolstoj voor, bijvoorbeeld: “God? Ik ben het deel, Hij is het AL. Ik kan mezelf niet anders begrijpen dan dat ik een deel van Hem ben”. Het boekje eindigt met de geloofsbelijdenis van Tolstoj, die begint met:
Ik geloof in God.
Hij is voor mij Geest, Liefde, Beginsel van alle dingen.
Ik geloof dat God in mij is
en dat ik in Hem ben.
Evangelie van de Liefde
Het lijken teksten van een mysticus. Maar, mysticus of niet, het is veel belangrijker hoe die ommekeer van Tolstoj in zijn leven tot uiting kwam. Dat is bijvoorbeeld te zien in Tolstoj’s consequente pleidooi voor geweldloosheid, dat hij uiteenzette in zijn boek Het Koninkrijk Gods is in u uit 1893. De Bergrede van Christus was hiervoor zijn inspiratiebron. Het boek vormde voor Mahatma Gandhi de aanleiding om zijn praktijk van geweldloze weerbaarheid te ontwikkelen.
Tolstoj bracht zijn Evangelie van de Liefde in praktijk door het stichten van honderden gaarkeukens, toen er in 1891 een ernstige hongersnood was ontstaan in Rusland.
Hij keerde zich in die tijd nogal fel tegen de Russisch-Orthodoxe kerk omdat die niet het ‘evangelie van de liefde’ predikte en in praktijk bracht. Reden voor die kerk om hem in 1901 te excommuniceren.
Leren van Tolstoj
Het is goed als we de stem van Tolstoj steeds weer laten klinken. Christenen kunnen door hem worden geïnspireerd, door zijn hartstochtelijk pleidooi voor geweldloosheid.
Maar ook anderszins kunnen we van hem leren: mensen met een depressie, die alle zin voor het leven hebben verloren, zouden wel eens wat kunnen hebben aan het inzicht van Tolstoj: God is wat het leven is. Als dat hen aanspreekt, opent zich misschien iets wat hen overstijgt.
Het lijkt me belangrijk voor psychiaters en psychotherapeuten om bij hun behandelingen uit te gaan van een mensbeeld waarin voor zoiets ruimte is. Van daaruit kunnen ze dan vragen stellen waardoor iemand een andere kijk op zichzelf zou kunnen krijgen.
* Lev.N. Tolstoj, Gedachten over God, eerste uitgave van Drukkerij ‘VREDE’ te Haarlem, 1898. Geredigeerd en opnieuw uitgegeven door Sieuwert Haverhoek in 2020.
Over de auteur
Wim Davidse was werkzaam als projectleider /onderzoeker bij een economisch instituut en is auteur van het boek Er is meer in ons – leren van de mystici.
