Leren leven met niet-weten

Het hakt er zwaar in, die tweede lockdown. Voor steeds meer mensen is deze tijd, om met Marsman in zijn gedicht Dies Irae te spreken, een moeras aan het worden. Wie snakt niet naar een lichtpunt aan de horizon? Eén ster, een onaanzienlijk teken… Om dat voor ogen te krijgen zullen we moeten leren leven met onzekerheden: niet-weten als leerschool. 

Door: Wim Jansen | Foto’s: Pixabay

Getallen
Wat weten we bijvoorbeeld over de getallen waarmee we dagelijks om de oren worden geslagen? De grammofoonplaat van de arme nieuwslezers: zoveel meer besmettingen dan gisteren. Dit ondersteund door de oplopende balken. Je zou van minder depressief worden. Maar wat zeggen die getallen? We weten alleen dat het virus is aangetroffen. Maar wat betekent dat? Wie betreft het? En waar? Hoe ziek zijn zij die niet in het ziekenhuis worden opgenomen? Hoe ernstig is dat dus? En waarom komen de getallen in landen met een totaal andere aanpak vrijwel overeen met die bij ons?

We komen het niet te weten. En daarom geven zij een – voornamelijk door angst – vertekend beeld.  

Het virus zelf
En hoeveel weten de adviseurs en de beleidsbepalers feitelijk over het virus? Het RIVM wordt meestal geassocieerd met ‘rede’ en ‘deskundigheid’ maar laten we wel wezen: inzake corona is niemand deskundig. Dat blijkt uit het ontbreken van wat heet ‘wetenschappelijke consensus’.

Sowieso weten medici minder dan altijd wordt verondersteld. Emeritus verpleeghuisarts Bert Keizer heeft daar het nodige over onthuld. Een jonge huisarts in mijn kennissenkring omschreef het als volgt: ‘Eigenlijk is de hele geneeskunde een soort ‘proef’. Ik ben van mening dat we als medici toch wat bescheiden moeten blijven.’ Toen ik na mijn tweede hartinfarct – ondanks medicijnen en een redelijk gezonde levensstijl – met de cardioloog sprak over mogelijke oorzaken zei hij: ‘Ach meneer, als we vijfentwintig procent weten is het veel.’

Zeker over dit virus valt weinig met ‘rede’ en ‘deskundigheid’ te zeggen. Juist daarom valt het de regering en het RIVM misschien niet te verwijten dat zij de boel dichttimmeren, maar het zou hen wel sieren als zij maar gewoon toegaven daarvoor te kiezen uit onzekerheid.       

Complottheorieën
Evenmin hebben we enig idee wat voor gekte zich in de hoofden van mensen aan het ophopen is. En dan heb ik het natuurlijk vooral over de hausse aan complottheorieën. Iemand mailde mij dat wie kritische vragen stelt bij de lockdown snel geassocieerd wordt met bijvoorbeeld de ‘Trumpiaanse virusontkenners’. Wat natuurlijk onzin is: verre van mij!

Ik vrees wel dat het juist de impact is van de maatregelen die alle mogelijke extremiteiten het leven inblaast.    

Ziekenhuisopnames
We weten ook niet waarom er in de ziekenhuisopnames blijkbaar per definitie gekozen wordt voor coronapatiënten en niet voor andere zieken. Wat is daarin de afweging? En wat voor gevolgen zal al die uitgestelde zorg hebben? Het zou zomaar kunnen dat het aantal slachtoffers daardoor uiteindelijk hoger uitvalt dan we nu hebben kunnen voorkomen. En dan heb ik het nog maar over het aantal slachtoffers, niet over wie zij zijn: iedereen zal het toch met mij eens zijn dat het verschil maakt of de gemiddelde leeftijd dertig is of tachtig.

In zijn essay Maat houden is de kunst in tijden van corona formuleert de filosoof Ad Verbrugge het aldus: ‘… met het voorkomen van een mogelijke chaos op de korte termijn ontstaat juist het risico op een veel grotere chaos op langere termijn: denk aan een economische depressie, massawerkloosheid, oplopende sociale spanningen enzovoorts…’  

Ik wil maar zeggen: het leven bestaat uit meer dan bestrijding van een virus.

Jongeren/ouderen
We weten niet wat deze lockdowns met kinderen en jongeren gaan doen in de toekomst. Hoewel, iets daarvan tekent zich al af. Namelijk dat het virus het meest een bedreiging is voor de ouderen maar dat de maatregelen vooral de  jongeren treffen. De GGZ heeft al gewag gemaakt van de oplopende wachttijden voor jongeren met depressieve klachten.

Het valt me op dat veel ouderen, generatiegenoten – ik ben zelf zeventig – het de jongeren inwrijven dat zij de schuld zijn van alles. Zij zijn de feestbeesten die de boel versjteren. De ouderen verwachten dat de jongeren rekening met hen houden, maar andersom zie ik eerlijk gezegd weinig bereidheid tot gunnen. Het gunnen van een leven zoals de meesten van mijn generatie dat zelf wel hebben mogen genieten.

Het is niet mijn bedoeling om generaties en groepen tegen elkaar op te zetten, maar het moet toch duidelijk zijn dat er nu keuzes worden gemaakt waarbij de ene groep harder getroffen wordt dan de andere. Hoe dan ook is het een keuze tussen twee kwaden. Er wordt gekozen voor de bescherming van risicogroepen. Daar zijn met name de jeugd, de horeca, kunst en cultuur – die zelf van het virus weinig te duchten hebben – de dupe van. Dat is een ‘oplossing’ voor de korte termijn.

Waarom wordt deze keuze op dit moment gemaakt? Puur en alleen omdat Nederland blijkbaar zijn gezondheidszorg niet op orde heeft?

Iemand schreef dat beleidscritici zoals ik hun verantwoordelijkheid niet zouden nemen. Dat kun je ook omdraaien: Wie van hen die het beleid omarmen neemt verantwoordelijkheid voor de groepen die het hardst getroffen worden door de maatregelen?

Sterfelijkheid
Wat we wel weten of in ieder geval dienen te weten: onze sterfelijkheid.  De niet-maakbaarheid van het leven. Dat er een keer een eind aan komt. Ik signaleer bij sommige ouderen een onrealistisch, krampachtig taboe op de dood, maar gelukkig ook bij velen een bijna laconiek oervertrouwen: je moet het niet opzoeken, je doet wat binnen je mogelijkheden ligt, maar als het je tijd is…

Deze praktische levenswijsheid is niet rationeel hard te maken, zij behoort tot het domein van het niet-weten. Toch zijn er veel aanwijzingen voor, bijvoorbeeld vanuit nabij-de-dood-ervaringen. In ieder geval is het een intuïtie die door velen wordt gedeeld. Die je houding tegenover corona – of welke andere ziekte ook, ik weet er zelf alles van – minder verkrampt.   

Negative capability
Tot nu toe lijkt het niet-weten in een negatief daglicht te staan. Maar het is de essentie van de mens. Sterker nog, het is onze kracht. Een vermogen. De jong gestorven Engelse dichter John Keats (1798-1821) noemde het ‘negative capability’: Het vermogen om te kunnen leven in onzekerheid, mysterie en twijfel.

Dat vermogen om het leven te leven als een avontuur met risico’s zijn we steeds meer kwijtgeraakt in onze cultuur. We willen garantie, maakbaarheid, wat Ad Verbrugge noemt ‘de technologische beheersingsdrang  die onze eindigheid miskent en onze menselijke waardigheid op het spel zet.’

Maar juist in de onzekerheid worden onze intuïtie en creativiteit aangeboord.

Wolk van niet-weten
Ook in de mystiek speelt het niet-weten een hoofdrol als positieve zijnstoestand. Volgens de onbekende auteur van De wolk van niet-weten, ook geschreven in een waanzinnige tijd, de veertiende eeuw, te midden van pestepidemieën en oorlogen, is God juist het meest nabij in de duisternis van het niet-weten.

‘Ik kies voor mijn liefde datgene uit wat mijn denken te boven gaat. Waarom? Omdat God wel bemind kan worden, maar niet bedacht.’

Misschien is dat wel wat corona ons wil leren: juist de liefde behoort tot het domein van het niet-weten. Ongrijpbaar, oncontroleerbaar, onmeetbaar. Alleen in de onzekerheid zal ons duidelijk worden wat wezenlijk is: Als je maar hebt liefgehad.

Kun je daar beleid op bouwen?

Jazeker, minder dichttimmerend, minder angstig.

Met oog voor het gehele leven.

Over Wim Jansen
Wim Jansen (1950) is theoloog, schrijver en dichter, aan christendom en religie voorbij – en uitgekomen bij de mystiek van de Liefde. Hij is emeritus predikant van Vrijzinnig Delft en de Vrijzinnige Koorkerkgemeenschap in Middelburg en was ook lange tijd werkzaam in het onderwijs, met name aan de Hogeschool Zeeland. In maart 2020 verscheen zijn boek O vader wij zijn samen geweest. Voor meer info: www.wimjansen.nu.