Gezien worden

De afgelopen tijd kwam ik twee teksten tegen met psalm 139 als uitgangspunt. De ene was van Huub Oosterhuis, de andere van Kees Waaijman. Twee groten in de spirituele wereld die onlangs zijn overleden. In het vervolg wil ik iets weergeven van deze teksten en bezien wat ze kunnen oproepen.

Door: Wim Davidse

De eerste vier regels van psalm 139 luiden:

HEER, u kent mij, u doorgrondt mij,
u weet het als ik zit of sta,
u doorziet van verre mijn gedachten,
ga ik op weg of rust ik uit, u merkt het op,
met al mijn wegen bent u vertrouwd.

(volgens De Nieuwe Bijbelvertaling, NBG 2004).

Ken je mij?
Deze psalm inspireerde Huub Oosterhuis tot het bekende gedicht Ken je mij? Wie ken je dan? Zijn dochter Trijntje zong het regelmatig, getoonzet door Stijn van der Loo. Oosterhuis noemde het zijn eigen psalm over gekend en bemind willen zijn.

Ik las het hele gedicht in het boekje Jij die mij ik maakt. Huub Oosterhuis schreef dit boekje in 2008, in het kader van de maand van de spiritualiteit. In zijn tekst proef ik enkele negatieve eigenschappen van zichzelf: koud en hooghartig zijn, niet warm, niet mooi zijn. Hij wordt in al zijn naaktheid gezien en wordt toch ‘gezien, genomen’.
‘Zou dat niet veel te veel waar zijn?’ vervolgt Oosterhuis daarop. ‘Dat is toch te mooi om waar te zijn’, hoor ik Oosterhuis zeggen. Je kwetsbaar opstellen en toch geaccepteerd worden? In psalm 139 wordt dat dus waar.

Diepe gronden
Voor het themanummer Grondeloze diepte van het blad Speling (nr. 1 van 2023) schreef Kees Waaijman een bijdrage over psalm 139 onder de titel Diepe gronden. Hij laat in deze beschouwing zien dat het maar een kleine stap is van deze psalm naar de mystiek. Waaijman was een groot kenner van de psalmen en dat blijkt wel uit deze mooie en diepgaande tekst. In het vervolg geef ik zijn inzichten in het kort weer.

Hij begint met te beschrijven hoe het kwaad zich in ons nestelt, hoe ons binnenste wordt afgedekt met bijvoorbeeld een laag eigendunk. Hij illustreert dit met een zin uit Spreuken (28,11): Een rijkaard dicht zichzelf veel wijsheid toe. We komen zo gevangen te zitten in onszelf.
De psalmen proberen deze zelfverzekerdheid te doorbreken. Ze brengen de maskerade van verdraaiingen, witwaspraktijken, verborgen motieven aan het licht. Ze willen ons brengen bij onze ware diepte: Uit diepten roep ik Jou, Wezer, mijn Meester (psalm 130,1).
Om bij die ware diepte te komen is openhartigheid nodig.
Mijn hart is mijn kwetsbare, gevoelige binnenruimte waarin veel omgaat. Geleidelijk kan er een gevoelige, open ruimte ontstaan, waarin ik met mijzelf in gesprek kan gaan en bij mijzelf thuis kan raken. Daarbij kan mijn hart geholpen worden door mijn ziel, want die is gevoeliger dan mijn hart.
God kijkt mij in liefde tevoorschijn, schrijft Waaijman. Mijn innerlijk is een edelsteen die in Wezer transparant wordt tot in zijn diepste grond.
Door mij te peilen verenigt Wezer zich met mij. Iedere beoordeling blijft daarbij achterwege. Er is een mystieke vereniging. Door mijn binnenwereld te kennen ga ik inzien dat daar veel meer ruimte en eigenheid is dan ik denk.
Waaijman zegt erbij dat deze diepe gronden moeten komen vanonder een korst laag op onze ziel.

Ik vind het mooi zoals Kees Waaijman psalm 139 uitlegt. Dat brengt me weer terug bij mijn eigen christelijke opvoeding. Je bent dus wel wat meer dan ‘geneigd tot alle kwaad’ zoals ons werd geleerd. Je innerlijk is zelfs een diamant! God peilt je tot het diepst van je grondeloze binnenwereld. Zonder te (ver)oordelen. Dat bemoedigt mij om mijn eigen binnenwereld te verkennen. Zonder iets te veroordelen, of anders gezegd, het is goed zoals het is. Het mag er allemaal zijn.

Niet gezien worden
We weten tegenwoordig wel wat de gevolgen kunnen zijn van het niet gezien worden. Mensen die bij het opgroeien niet echt zijn gezien kunnen dat gaan compenseren door veel te gaan presteren, door een mooie carrière op te bouwen, door veel uiterlijk vertoon. Men denkt soms dat men pas wordt geaccepteerd als je veel presteert, veel hebt bereikt. Hein Thijssen is hiervan een illustratie. In zijn boek Leeg en bevrijd beschrijft hij hoe al zijn verslavingen aan roken, werk en zijn ‘please-gedrag’ voortkwamen uit een soort oerschreeuw uit zijn jeugd: Zie mij zoals ik ben!

Niet gezien worden is tegenwoordig zelfs een maatschappelijk thema. Mensen voelen zich niet gezien door politici, die hun problemen niet onderkennen. Voelen zich niet gezien door ambtenaren, die wantrouwig zijn en in de eerste plaats de regels zien. Zo bezien is psalm 139 nog erg actueel. De tekst kan een mooi uitgangspunt zijn voor de omgang met jezelf en met elkaar. Huub Oosterhuis en Kees Waaijman hebben er, ieder op hun eigen wijze, schatten uit opgediept.

Over de auteur
Wim Davidse was werkzaam als projectleider/onderzoeker bij een economisch instituut en is auteur van het boek Er is meer in ons – leren van de mystici.