Pacifisme en geweldloos verzet

Wie wordt niet verscheurd door de beelden van de beschoten en vluchtende Oekraïners? De kapotgeschoten woonwijken, scholen, ziekenhuizen zelfs. De mensen in de schuilkelders die alles kwijt zijn en niet weten waar ze heen moeten. De inmiddels twee miljoen vluchtelingen in buurlanden, vaak zonder hun geliefde, vader, zoon die achterbleven om hun land te verdedigen. Het roept bij mij de vraag op: Je vaderland, je vrijheid, zo kostbaar ja, maar is het deze ontreddering waard?  

Door: Wim Jansen

Het roept de vraag op: Wat zou ik zelf gedaan hebben als Oekraïner? Terugvechten tegen deze overmacht? Een strijd aangaan die je uiteindelijk toch verliest – met al die slachtoffers, onder wie vele kinderen? Zou ik als leider net als Zelensky oproepen tot gewapend verzet?
Of zou ik, om al deze verschrikkelijke gevolgen te vermijden, tegen Poetin zeggen: Hier, als je dit stuk land zo graag wil, wees er dan maar gelukkig mee! Zolang je maar geen mensen doodt… Zou ik kiezen voor overgave om bloedvergieten te voorkomen? En dan maar geweldloos verzet plegen? In de traditie van Ghandi, Martin Luther King en niet te vergeten ook Jezus.   
Ben ik een pacifist?

Is elke kogel slecht?
Geen idee hoe het heette, maar in de zestiger jaren was er een praatprogramma op tv, waaraan o.a. de schrijvers Harry Mulisch, Godfried Bomans en Hella Haasse deelnamen. Ik herinner me een uitzending over pacifisme en geweldloos verzet en ik hoor Mulisch nog zeggen: “Niet elke kogel is slecht. De kogel voor Hitler is niet slecht.” Waarop Haasse ontdaan reageerde: “Jawel! Ik vind elke kogel slecht. Ook die voor Hitler!”
Nu, kom daar maar eens uit. Is de kogel voor Poetin slecht?

Nee, ik denk niet dat de kogel voor Hitler slecht is. En ook niet die voor Poetin. Ik ben geen principieel pacifist en ook niet principieel voor geweldloos verzet. Soms is gewapend verzet onvermijdelijk. Mijn collega scribent Dirk van de Glind vraagt zich op www.volzin.nu af: Wordt het nog wat met de zachte krachten? Mijn antwoord: Ik vrees van niet!
Het gaat nooit wat worden met deze wereld. Het sympathieke gedicht van Henriëtte Roland Holst ten spijt: ‘De zachte krachten zullen zeker winnen / in ’t eind…’ Niet in deze wereld in ieder geval. Ik geloof ook niet in ‘een betere wereld’. Het lineaire toekomstbeeld uit jodendom en christendom heb ik ingeruild voor het cyclische wereldbeeld van de oude Grieken en het hindoeïsme.
De geschiedenis heeft aangetoond dat er geen vooruitgang is. Er zal altijd weer een nieuwe Stalin, Hitler, Poetin opstaan.

Liefde geen zachte kracht
Deze wereld zal dus een tranendal blijven, waarin wij mensen een tijd worden ondergedompeld. Waarom? Mijn ervaring is: om te leren – en natuurlijk om verlichting en liefde te brengen, maar zonder dat het ooit ‘een nieuwe hemel en een nieuwe aarde’ wordt.
We zullen het moeten verwachten van een andere, overstijgende werkelijkheid. Een bewustzijn buiten tijd en ruimte. Een verinnerlijkte dimensie. In deze uiterlijke wereld kunnen wij daar slechts sporen van achterlaten. Sporen van liefde. Daarom geloof ik wel in de aanhef van de slotregel uit het gedicht van Roland Holst: ‘Liefde is de zin van ’t leven der planeten.’

Maar liefde is geen zachte kracht! Liefde is niet soft. Het afvuren van een kogel voor een dictator kan een daad van liefde zijn. Wat ik me wel afvraag is of hij zin heeft, die kogel. Want, zoals ik in de column Beste Vladimir schreef: a. Zo’n regelrechte liquidatie biedt geen gerechtigheid in het licht van het berokkende leed en b. een kogel doodt wel het poppetje maar niet het gedachtegoed. M.a.w. de kogel voor Hitler had wellicht een nieuwe, nog bestialer Führer doen opstaan en zo zou het ook met Poetin gaan.
Een dictator is vaak niet meer dan de exponent van een geestelijke onderstroom in een samenleving. Zowel het Duitse volk in de dertiger jaren als de Russen vanaf de jaren negentig hebben de machtsovername van een gek zo niet toegejuicht dan toch kritiekloos toegelaten. Net zoals de Amerikanen Trump verdienden!    

Pragmatisch pacifisme
Wat dus te doen als niet principieel pacifist en ook niet principieel geweldloos? Wat te doen als een machthebber met een sterk leger je land binnenvalt? Ik zou, denk ik, kiezen voor een pragmatisch pacifisme, om de doodeenvoudige reden dat dit gewapende, maar uiteindelijk kansloze verzet al die Oekraïense slachtoffers en tranen niet rechtvaardigt. Een heel land en volk wordt aan flarden geschoten.
Er zijn nu werkelijk alleen maar verliezers zonder dat het ook maar iets oplevert, behalve sympathie voor de onmiskenbare heroïek.

Ik weet het natuurlijk ook niet, maar deze verschrikking in ogenschouw genomen ben ik geneigd om te zeggen: ‘Ga je gang dan maar, Vladimir, als je er zo gelukkig van wordt om je ‘ideologie van de Russische ziel’ koste wat kost door te drukken. Maar reken er wel op dat, zodra je je heerschappij over dit land gevestigd hebt, ik me geestelijk zal verzetten binnen de ruimte die mij fysiek wordt geboden.’

Misschien ongeveer zoals Jezus zich niet aansloot bij de kansloze guerrilla van de Zeloten tegen de Romeinen, maar wel innerlijk trouw bleef aan zijn God. Geweldloos, ja, maar niet als een mak lammetje, integendeel koninklijk en vrij zich opstelde tegenover de onderdrukker.
Zeker, een enkele keer pleegde hij wel geweld, bijvoorbeeld toen hij de tempel schoonveegde. Maar dat was proportioneel, zonder gevolgen voor anderen en zelfs zonder wapens. Zodra hij bevroedde dat geweld zou uitlopen op een slachtpartij beval hij het zwaard in de schede te laten: ‘Wie het zwaard gebruikt zal door het zwaard omkomen.’
Ik vrees dat we dit laatste nu op helse wijze zien gebeuren.            

In mijn boekje O hemel, zei de krokodil vertel ik het verhaal van de panda en de faraomier. Met dank aan zoon Hans voor het idee en voor de illustratie:

‘De panda en de faraomier – tweegesprek                                           

Faraomier:
Ha, mevrouw Panda, hoe gaat het? Zeker niet zo best??
Panda:
Hoezo, mevrouw Faraomier? Waarom  zou het met mij niet goed gaan?
Faraomier:
Nou, als ik goed ben ingelicht wordt u met uitsterven bedreigd!
Panda (zucht):
Ik kan u geen ongelijk geven.
Faraomier:
Maar wat zijn jullie panda’s dan ook voor stelletje domboos!
Jullie vragen er eenvoudig om, om uitgeroeid te worden.
Ga maar na: ten eerste planten jullie je nauwelijks voort.
Panda:
Ik kan het niet ontkennen, juffrouw mier.
Faraomier:
Ho ho, faraomier, mevrouw Panda, faraomier… Koninklijke mieren, begrijpt u wel. Maar vooruit: ten tweede eten jullie alleen bamboescheuten. Met zulk eenzijdig voedsel maak je je kwetsbaar.
Panda:
Klopt allemaal, mevrouw Faraomier.
Faraomier:
Ten derde, jullie doden nooit andere dieren – vindt u het gek dat jullie uitsterven?
Nee, dan wij: wij planten ons oneindig voort.
Wij vreten alles op wat ons voor de kop komt en wij vernietigen elk levend wezen dat ons in de weg zit.
Wij overleven altijd, juist omdat wij zulke verdelgers zijn.
Panda (stilte, dan met waardigheid):
Mevrouw Faraomier, laat ik u de wijsheid van de panda meegeven.
Onze innerlijke beschaving bestaat uit dit, ons levensmotto: Wij sterven liever uit dan dat wij anderen verdelgen!

Over Wim Jansen
Wim Jansen (1950) is theoloog, schrijver en dichter, aan christendom en religie voorbij – en uitgekomen bij de mystiek van de Liefde. Hij is emeritus predikant van Vrijzinnig Delft en de Vrijzinnige Koorkerkgemeenschap in Middelburg en was ook lange tijd werkzaam in het onderwijs, met name aan de Hogeschool Zeeland. Afgelopen zomer verscheen zijn boek Brandend verlangen. Voor meer info: www.wimjansen.nu.