“Je moet mensen niet veroordelen, probeer ze te begrijpen.” Een advies van Spinoza dat me nogal eens heeft geholpen in het sociale verkeer. Je bent o zo gauw geneigd om een oordeel uit te spreken over iemand, speciaal als hij of zij je ergert. Ik moet dan wel eens een knopje omzetten om te proberen die persoon te begrijpen. Waarom zei hij/zij dat? Wat zit erachter? Soms zie je dan hoe zo’n opmerking voortvloeit uit een vooroordeel, heeft het te maken met de manier waarop die persoon in het leven staat. Dat kan dan aanleiding geven tot een goed gesprek.
Door: Wim Davidse
“De dingen die gebeuren moeten noodzakelijkerwijs zo gebeuren.” Ook zo’n Spinoza lering waar je wat mee kunt in het gewone leven. Het heeft me wel eens verlost van gepieker over het verleden. Wanneer je terugziet op je leven kun je wel eens denken: “Had ik toen maar een andere keuze gemaakt” of “Had ik dit maar anders gedaan”. Spinoza leert me dan: “Het is gegaan zoals het is gegaan”, “Ik had toen geen andere keuze kunnen maken, want anders had ik dat wel gedaan”.
Spinoza’s filosofie heeft wel eens de naam koel en afstandelijk te zijn. Ik vind veel onderdelen ervan juist erg praktisch en inspirerend. Ik denk ook dat zijn filosofie nog heel actueel is voor ons.
Dat werd me duidelijk door het herlezen van het boekje van dominee Jan Knol (1946-2016): Spinoza’s intuïtie.
Spinoza’s Intuitie
Intuïtie is bij Spinoza de hoogste vorm van kennis. De twee andere vormen die hij onderkent zijn de ‘verbeelding’, waarmee we ons een alledaags beeld van de werkelijkheid vormen en de ‘rede’ waarmee we verbanden leggen tussen onderdelen van de werkelijkheid. De intuïtie noemt hij klaare kennisse. Bij intuïtie is geen sprake van redeneren maar er ontstaat direct inzicht. …het is een onmiddellijk tonen van het voorwerp in de geest... Hoe beter het voorwerp is waarmee de intuïtie zich verenigt hoe beter ze is. En daarom perfect is hij die zich met het perfectste wezen, God, verenigt en daarvan geniet.*
Het hoogste goed is volgens Spinoza het inzicht in de eenheid van de geest met het geheel van de natuur.
God is bij hem God/natuur. God manifesteert zich in het geheel van de natuurwetten, in de oorzaak-gevolg relaties. Niets is buiten God, alles is in Hem.
We zijn een verschijningsvorm van God, net zoals een boom en een bloem.
Dat kan een andere kijk op jezelf geven. Je bent geen apart individu, maar in wezen verbonden met anderen, met andere levensuitingen in de natuur. ‘We zijn ieder een toon in het hele muziekstuk van de natuur’, schrijft ds Jan Knol in zijn boekje.
Je kunt hier twee actuele zienswijzen uit afleiden:
1. Het relativeert het individualisme. We zijn van hetzelfde maaksel. We zijn allemaal mens en als zodanig kunnen we elkaar ontmoeten, los van alle labels en oordelen waarop we elkaar vaak vastpinnen. We zijn wel elk een unieke ‘verschijningsvorm’ van God. Het kan ook je eigen sores wat relativeren als je jezelf ziet in een groter geheel.
2. We zien onze plaats in het geheel van de natuur, in het geheel van de ecologie. Het past dan niet om de aardse rijkdommen voor onze welvaart tot het uiterste te exploiteren. Zo’n zienswijze leidt tot eerbied voor al wat leeft en ook tot verantwoord gebruik van aardse hulpbronnen en grondstoffen. Dat is dus een kijk op de natuur die heel behulpzaam is bij het afwenden van de huidige klimaatbedreigingen.
Eerbied voor al wat leeft wil niet zeggen dat je het coronavirus zijn gang laat gaan. Bij Spinoza gaat het ook om het begrijpen van de natuur. Hij was niet voor niets een belangrijke Verlichtingsdenker. Daarin past natuurlijk het begrijpen van het virus en van daaruit het nemen van maatregelen om dat terug te dringen.
Spinoza en Verlichting
Spinoza was allerminst een koel redenerend filosoof. Hij was eigenlijk een zoeker, die zocht of er werkelijk iets goeds zou kunnen zijn. Oftewel dat er iets zou kunnen zijn waarvan de ontdekking en verwerving mij in staat zouden stellen een voortdurend, hoogst en eindeloos geluk te genieten. En dat vond hij dan in de intuïtie, zoals gezegd het inzicht in de eenheid van de geest met het geheel van de natuur. Die ervaring bracht voor hem een gevoel van gelukzaligheid.
Hij lijkt zo wel een beetje een mysticus. Zijn filosofie heeft duidelijk raakpunten met de mystiek, blijkt uit zo’n eenheidservaring met het geheel van de natuur.
Spinoza’s filosofie kan dichterbij komen wanneer je zelf mooie natuurervaringen hebt (gehad). Bijvoorbeeld aan zee, wanneer je een poosje stil bent en het geheel van de natuur op je laat inwerken, of in de bergen, in een bos enzovoort. Telkens kun je je nietig voelen en ervaren hoe je bent opgenomen in het geheel van de natuur.
Ik denk wel eens dat we nu een tweede soort Verlichting nodig hebben. Niet een andere, rationele kijk op de materie, maar een verlichting van de geest. Zodat we onszelf beter gaan begrijpen en meer keuzes maken vanuit een betrokkenheid op het geheel van de natuur.
Spinoza’s filosofie heeft volgens mij alles in zich voor zo’n tweede Verlichting.
* De teksten van Spinoza zelf heb ik cursief weergegeven. Ze komen uit zijn Korte Verhandeling ll, en de Tractatus de Intellectus Emendatione met vertaling van dominee Jan Knol.
Over de auteur
Wim Davidse was werkzaam als projectleider /onderzoeker bij een economisch instituut en is auteur van het boek Er is meer in ons – leren van de mystici.
