Mens durf te leven – en dus te sterven

Allereerst wil ik premier Rutte condoleren met het verlies van zijn moeder. En oprecht sterkte wensen. Want al wordt een moeder bijna honderd, het is je moeder. Maar heb ik dat nou goed gehoord? Heeft hij haar niet kunnen bezoeken tijdens haar laatste levensweken? Serieus omdat ze beschermd moest worden tegen corona om vervolgens toch aan een andere ouderdomsziekte te overlijden? Dat lijkt me voor alle partijen veel erger dan het sterven zelf. Waar zijn we in Godsnaam mee bezig?

Door: Wim Jansen

Op Nieuwwij.nl las ik het betoog van rabbijn Lody van de Kamp: Laat de deuren van kerk, moskee en synagoge dicht! Een pleidooi om nog maar even met vieringen te wachten, vanuit de waarde: eerbied voor het leven. Want: ‘…het leven, ons door G’d geschonken, is het meest dierbare en kostbare bezit wat wij op deze wereld hebben meegekregen.’

Dit laatste onderschrijf ik natuurlijk. De vraag die zich echter ogenblikkelijk aan mij opdringt is: Wat is leven? En dan bedoel ik: echt, volwaardig leven zoals het volgens mij door diezelfde God bedoeld is.

Wat is leven?
Even een parallel. Het digitale onderwijs op afstand bijvoorbeeld. Is dat echt, volwaardig onderwijs? Ik heb zelf, naast predikantschap, een leven lang gewerkt in het onderwijs en ik beantwoord deze vraag met een hartgrondig nee. Natuurlijk zijn er kansen voor het digitale onderwijs ontdekt maar ook uit opmerkingen van leerkrachten (bijlage Volkskrant, zaterdag 30 mei jl.) blijkt duidelijk dat het echte leerproces alleen in een groep uit de verf komt. ‘De docent is een acteur geworden die achter een gesloten gordijn zijn toneelstuk opvoert,’ zegt bijvoorbeeld een van hen. En een ander: ‘Als mensen fysiek bij elkaar zijn, gebeurt er iets dat we mogelijk nog niet helemaal begrijpen maar dat al duizenden jaren zijn werk doet.’

Met andere woorden: het kon misschien even niet anders (hoewel…) maar het is behelpen en het moet vooral niet te lang duren. Onderwijs is interactie en relatie. Daar blijft nog niet de helft van over in een online contact.       

Wat voor onderwijs geldt, geldt ook voor vieren op afstand. Het is ongelooflijk behelpen. En het moet beslist niet te lang duren. Oogcontact maken, aanraking of desnoods een gebaar van aanraking op anderhalve meter, mensen snakken ernaar. Het weegt op tegen bepaalde risico’s.

Zo is ook liefhebben op afstand behelpen. Ik heb mijn zwaar gehandicapte broer een paar maanden niet kunnen bezoeken. Facetimen ontgaat hem, praten kan hij niet dus telefonisch contact was evenmin mogelijk, en elke dag vroeg hij naar bezoek. Het is hartverscheurend en het roept weer de vraag op: waar zijn we mee bezig?

Mijn broer is drieëntachtig en heeft vele kwalen waaraan hij op niet te lange termijn vermoedelijk zal overlijden. Maar de protocollen waren onverbiddelijk. Is deze bescherming tegen een mogelijke besmetting zoveel  eenzaamheid waard?

Mijn antwoord op de vraag: Wat is leven? Leven is alleen leven als je kunt liefhebben. Liefhebben is als waarde kostbaarder dan leven. Liefhebben is de voorwaarde voor het leven. En omdat je dat niet blijvend op afstand kunt doen zit er niets anders op dan risico’s te nemen.

Er zijn nu eenmaal waarden die boven het leven uitgaan. In die zin begrijp ik ook de mensen die toch gekozen hebben voor de te drukke antiracismebetoging in Amsterdam op 1 juni.

Durf te leven
Ik moet denken aan die Nederlandstalige klassieker uit 1917: Mens durf te leven. Het is een protestlied tegen de benepen mentaliteit van die jaren. Een oproep om alle angst en schroom van je af te werpen en risico’s te nemen: Wees op je vierkante meter een vorst….

Welnu, wij krijgen zelfs anderhalve meter! Laten we die dan optimaal benutten om elkaar te ontmoeten.   

Leven. Voluit leven. Juist uit eerbied voor het leven, want het wil geleefd worden. Met de dood voor ogen. Dat hoort erbij.

Een van onze zoons trok er tien jaar geleden op uit om in zijn eentje op de fiets de wereld te doorkruisen. Natuurlijk hielden wij ons hart vast. Na weer een of ander bizar avontuur schreef hij op zijn blog: ‘Ik sterf liever onderweg in de bergen dan, deze reis niet gemaakt hebbend, als bejaarde in een verpleeghuis.’

We hebben dit credo voor het leven schoorvoetend geaccepteerd. En het dient gezegd: hij heeft het niet alleen overleefd maar op zijn reis ook de liefde van zijn leven gevonden, met wie hij een gezin heeft gesticht. Had hij dit risico niet moeten nemen uit eerbied voor het leven? Of is het juist uit eerbied voor het leven dat iemand dat wel doet? Ik denk het laatste.

Ook ik ervaar het leven als een Goddelijk geschenk, maar dan dus inderdaad: een geschenk. Het is nu onze verantwoordelijkheid. God geeft niet met halve hand. Eens gegeven blijft gegeven, lijkt me ook het Goddelijke devies. Door het leven tot een rigide principe te maken week je het los van de menselijke werkelijkheid en daarmee ook van de Goddelijke werkelijkheid.

Durf te sterven
Toen de filosoof Wittgenstein hoorde dat hij kanker had was hij geenszins geschrokken, zo vertelt biograaf Ray Monk. Maar hij schrok wel toen hij hoorde dat er iets aan gedaan kon worden en dat hij mocht rekenen op nog zes jaar. ‘Het spijt me,’ schreef hij aan een vriend, ‘dat mijn leven op zo’n manier wordt gerekt: zes maanden van dit leven op halve kracht zouden genoeg zijn.’  

Leven op halve kracht is voor Wittgenstein blijkbaar geen leven. Na de boodschap die ik zelf onlangs kreeg herken ik het. Alleen voelt het voor mij gelukkig nog als driekwart. Wanneer is het dan halve kracht? 

Dat is voor ieder verschillend en ieder bepaalt het zelf. Het heeft op zich niets met ziekte of handicap te maken. Iemand met een beperking kan voluit leven! Het gaat erom of je datgene kan doen wat – voor jou – leven tot leven maakt.

Koste wat kost vasthouden aan het leven als heilig dogma in zichzelf en daarom alle contacten vermijden, dat is voor mij leven op halve kracht. Wat is dan het criterium? 

Liefhebben, dus relatie, communiceren, nabijheid.
Liefhebben: je leven op het spel zetten in de ontmoeting met de ander.
Liefde is sterven.
Durf te sterven.

Over Wim Jansen
Wim Jansen (1950) is theoloog, schrijver en dichter, aan christendom en religie voorbij – en uitgekomen bij de mystiek van de Liefde. Hij is emeritus predikant van Vrijzinnig Delft en de Vrijzinnige Koorkerkgemeenschap in Middelburg en was ook lange tijd werkzaam in het onderwijs, met name aan de Hogeschool Zeeland. Voor meer info: www.wimjansen.nu.