De bittere noodzaak van introspectie

Onlangs heb ik een paar keer een zogenaamde ‘meditatieve monoloog’ gehouden. Nu zijn mijn preken dat sowieso, maar deze keren had ik het ook nadrukkelijk zo aangekondigd. Een wezenlijk onderdeel daarvan is de uitnodiging aan de hoorders om, net als ikzelf in mijn verhaal doe, de weg naar binnen te gaan en het innerlijke landschap te verkennen. Maar waarom zou je dat doen? Omdat het reddend is voor de wereld.

Door: Wim Jansen

Weerstand
Ja, zo heilzaam acht ik het. Zozeer is het van gewicht, dat ik het een bittere noodzaak noem. Vaak merk ik in dit soort meditatieve bijeenkomsten een zeker verzet, soms tijdens het moment van delen erna expliciet uitgesproken: ‘Ik voelde weerstand.’ Of, wat ook vaak voorkomt tijdens zo’n nagesprek, mensen vluchten als de bliksem in het cognitieve, weg van die confronterende innerlijke wereld. Ze gaan discussiëren, komen in de sfeer van de meningen terecht, ver van zichzelf en hun innerlijk landschap vandaan.
Willen ze niet zien wat daar te zien is?
Je zou het soms zeggen.

Introspectie. Zelfonderzoek. Eerlijk onder ogen zien wat zich vanbinnen bij jou afspeelt en heeft afgespeeld. Waarom zijn zoveel mensen daar bang voor?
Ik zie het heel vaak om me heen, bijvoorbeeld bij problemen in liefdesrelaties. Moeite om echt jezelf onder ogen te zien en te onderzoeken wat jouw aandeel geweest kan zijn in de crisis. Vaak verschuilen mensen zich achter wat hun is aangedaan, verschansen zich in het hun aangedane onrecht of leed, gaan wild om zich heen slaan of verzinken in wrok. En komen niet toe aan een ruime verkenning van de eigen inbreng.
Dat is dodelijk.

De kunst om sorry te zeggen
Tijdens het schrijven van ons boek Twee zwervers verliefd zijn mijn geliefde Eliane en ik er onder meer achter gekomen hoe belangrijk deze introspectie is geweest in onze halve eeuw liefde. Waarom is het tussen ons zo goed blijven gaan en is onze liefde alleen maar sterker geworden? Niet omdat we zulke heilige boontjes zijn – ik in ieder geval niet! Waarom dan wel?
Natuurlijk allereerst vanwege het verticale mysterie, de diepe bron waaruit we leven. Het is om te beginnen een geschenk. Maar vervolgens, zodra je in de zone komt van de eigen keuzes en inbreng, bestaat een groot deel van het geheim uit de bereidheid tot introspectie en de daaruit voortvloeiende kunst om sorry te zeggen.

Iedereen heeft zijn missers, iedereen kent zijn zwakke plekken en gevoeligheden en angsten, waaruit soms onredelijke of zelfs kwetsende reacties voortkomen – je bent maar mens! Ieder mens draagt het virus in zich van wat Gerard Reve noemde: de ontoereikendheid van de menselijke liefde. Het zij zo. Maar het maakt zoveel verschil dat dit benoemd wordt, ja, beleden wordt en dat er gevraagd wordt om vergeving.    
In die zin had/heeft het ritueel van de biecht een helende werking, daarvan ben ik overtuigd.

Geen sorry kunnen zeggen, het is de makke van veel mensen. In het verleden nog meer dan nu, is mijn indruk. Dit misschien vooral omdat men vroeger sowieso veel moeilijker over gevoelens sprak. Met dit toedekken, deze geslotenheid is heel veel schade aangericht.
Zoals Eliane vertelt in ons boek had ze als kind en ook later een moeizame relatie met haar moeder. Het had zoveel gescheeld als die, al was het maar één keer, zich het woord ‘sorry’ had laten ontvallen, ook al lagen voornamelijk onmacht en tragiek aan de basis van haar houding. In dat woord, in dat gebaar, ontstaat een enorme ruimte van liefde.
En het is nooit te laat. 

Geen andere weg
Ook maatschappelijk, in de politiek en in het wereldgebeuren, is introspectie een bittere noodzaak. Als individu, als groep, als volk, als mensheid. Wat mij betreft heeft Etty Hillesum ons daarin het meest overtuigend de weg gewezen. In toenemende mate door haar dagboek heen benadrukt zij de noodzaak van de weg naar binnen.
Aan haar vriend Klaas Smelik schrijft zij: ‘Het is het enige en het enige, Klaas, ik zie geen andere weg, dat ieder van ons inkeert in zichzelf…’

Gaandeweg de jaren voor zij naar Auschwitz wordt afgevoerd groeit zij in de verkenning van haar innerlijk. In talloze bewoordingen en beelden omschrijft zij de rijkdom die dat haar oplevert. Hoe doet zij dat?
Aanvankelijk is het haar dagboek dat haar redt. Door te schrijven ontdekt ze haar innerlijke chaos en angsten en depressies: ‘Ik voel me soms net een vuilnisbak, er zit zoveel vertroebeldheid en ijdelheid en halfheid en minderwaardigheid in me!’
Maar – en dat is minstens zo belangrijk! – ze krijgt dan ook oog voor al het moois in haarzelf: ‘Maar – er zit toch ook zo een echte eerlijkheid en een bijna elementaire hartstocht om wat zuiverheid te brengen en om de harmonie te vinden tussen het buiten en het binnen.’

Griezelig?
Dat zet haar op de weg naar binnen: ‘Ik geloof dat ik het maar zal doen: ’s morgens voor het werk een half uurtje “naar binnen slaan”, luisteren naar wat er binnen in me zit.’  
Aarzelend noemt ze het ‘mediteren’: ‘Je kunt het ook mediteren noemen, maar van dat woord ben ik nog een beetje griezelig.’

Er zijn, zo bleek ook uit de weerstand tegen mijn meditatieve monoloog, veel mensen ‘een beetje griezelig’ van mediteren’. Toch kan ik het iedereen aanraden. Het is niet zweverig maar heel realistisch. Je neemt simpelweg de rust om je goed bewust te worden van je innerlijke gezondheid.

Juist mensen die het hardst roepen mediteren niet nodig te hebben – immers, geen last van dit of dat – zullen er het meeste baat bij hebben. Iedereen heeft zijn ‘vuilnisbak, zijn ijdelheid en halfheid’. Of, om het in een ander beeld van Etty Hillesum uit te drukken, iedereen kent toch in zichzelf ‘het geniepige struikgewas, dat het uitzicht belemmert’.
Het heeft haar in ieder geval opgeleverd dat ‘je vanbinnen één grote, ruime vlakte wordt. Dat er dus iets van “God” in je komt, zoals er in de Negende van Beethoven iets van “God” is. Dat er ook iets van “Liefde” in je komt.’

Het is verleidelijk en gemakkelijk om nu naar Poetin te wijzen, als voorbeeld van wie de weg naar binnen zou moeten gaan. Ik doe het toch, omdat hij nu degene is die het meest zichtbaar de meeste schade aanricht. Maar ik wijs ook naar mezelf. En naar de hele mensheid.
Het zou de wereld redden als iedereen aan introspectie deed.

Over Wim Jansen
Wim Jansen (1950) is theoloog, schrijver en dichter, aan christendom en religie voorbij – en uitgekomen bij de mystiek van de Liefde. Hij is emeritus predikant van Vrijzinnig Delft en de Vrijzinnige Koorkerkgemeenschap in Middelburg en was ook lange tijd werkzaam in het onderwijs, met name aan de Hogeschool Zeeland. Recent verscheen Twee zwervers verliefd van hem en zijn vrouw. Voor meer info: www.wimjansen.nu.