Angst: de olifant in de kamer

Stevo Akkerman is onlangs gestart met een interessante serie over het onderwerp ‘Angst’. Op televisie onder de naam ‘Waar ben je bang voor?’ en in dagblad Trouw geeft hij telkens verslag van een interview met één van de filosofen, psychologen en kunstenaars die op televisie inzicht geven in het verschijnsel ‘angst’.

Door: Wim Davidse | Foto: Pixabay

Ik vind het erg goed om zo het onderwerp ‘angst’ te verkennen in al zijn verschijningsvormen. Zo kun je mensen, en ook jezelf, beter begrijpen. Een beter begrip van het verschijnsel angst kan ook het publieke debat verder helpen. Ik denk dat angst vaak een onderliggende, sterke drijfveer is  voor het vormen van allerlei standpunten en meningen. Terwijl deze onderliggende drijfveer vaak niet of niet goed wordt gezien. Dat doet me denken aan het beeld van de olifant in de kamer, die niet wordt opgemerkt.

De afgrond van het ik
Ik heb het dan speciaal over existentiële angst, die Marc De Kesel aanduidt als “de afgrond van het ik”. De Deense filosoof Søren Kierkegaard heeft die angst behandeld in zijn boek Het begrip angst uit 1844. Hij noemt die angst hierin “de duizeling van de vrijheid”. Het kan je angstig te moede worden als je je in een leegte bevindt die vol mogelijkheden is, je weet niet waar je aan toe bent, je hebt geen grond onder je voeten, je staart als het ware in een afgrond. De mens is dan geneigd zich ergens aan vast te klampen, om die angst te bezweren met een verhaal of verbeelding, zoals Marc De Kesel ook opmerkt.

Zo begrijpen we dat meningen en opvattingen vaak niet vrijblijvend zijn. Er kan veel op het spel staan voor degene die ze voor zichzelf heeft gevormd. Het opgeven van zo’n mening of standpunt kan betekenen dat die ‘afgrond van het ik’ in zicht komt voor de persoon in kwestie. Die zal dan alles op alles zetten om die mening of dat standpunt te behouden.

Zoiets kan een rol spelen bij het verkiezingsgebeuren in de Verenigde Staten, waarvan we nu getuige zijn. Voor de Trump-aanhangers is de overwinning van Biden erg bedreigend. Ze zien hem als een socialist of zelfs als een communist, die hun zekerheden zal ondermijnen. Abortus, de gezinswaarden, ‘God en wapens’ zei iemand uit Texas zelfs, komen onder druk te staan in hun beleving. Waar blijf je dan? ‘De afgrond van het ik’ kan dan opdoemen. Alles wordt in het werk gesteld om dat te voorkomen, ‘de Democraten hebben gefraudeerd’ enzovoort. De feiten worden zelfs aangepast aan hun standpunten om die maar overeind te houden.

Houvast
Discussie over die opvattingen heeft vaak niet of geen zin. Mensen verschansen zich dan in hun opvattingen en kunnen zich er nog sterker aan vastklampen. Het kan dan beter zijn om te praten over wat de onderliggende drijfveren zijn. Hoe komen die mensen tot hun opvattingen? En dan kom je misschien bij het vertrekpunt van hun overtuigingen, de behoefte aan zekerheid, houvast. Daarachter begint misschien die ‘duizeling van de vrijheid’. Angst kennen we allemaal, komt naar voren in die serie van Stevo Akkerman cs. Dat maakt dat we anderen en hun angst kunnen begrijpen.
Wanneer we zo in gesprek gaan met andersdenkenden, dus niet over hun klaarblijkelijke opvattingen, maar over wat daaronder zit, kan een gesprek vruchtbaar worden. Maar dat kost natuurlijk tijd.

Immigratie is een erg gevoelig onderwerp in ons land. Al die mensen van buiten bedreigen onze manier van leven, zet onze zekerheden onder druk, zoals veel mensen beleven. Angst komt dan om de hoek kijken en daardoor zijn de reacties vaak heel fel. Ik denk dat beleidsmakers en anderen die angst goed moeten zien om te komen tot een adequate reactie.
De immigrant als mens zien, zijn of haar verhaal horen, helpt daarbij. Ilja Leonard Pfeiffer laat dit mooi zien in zijn boek Grand Hotel Europa met het verhaal van de piccolo Abdul, die uit Afrika is gevlucht.

Angst erkennen
Het ervaren van ‘de afgrond van het ik’ brengt nogal wat mensen bij een psychiater, begrijp ik uit de opmerkingen van psychiaters als Dirk De Wachter en Damiaan Denys. De verhalen en verbeelding, het houvast dat deze mensen hebben opgebouwd is wellicht in stukken gevallen. Het bestaan is leeg geworden en misschien ervaren ze iets van die ‘duizeling van de vrijheid’. Erkenning van die bestaansangst zal dan een begin van een oplossing zijn. Als ze hiertegen een pil nemen kunnen hun demonen wel verdwijnen, maar dan verdwijnen daarmee ook hun engelen, om de dichter Rilke te citeren.

Ik wil dit stuk toch niet te zwaar maken. Er zijn natuurlijk veel mensen die niets ervaren van die ‘kloof van het ik’. Die een manier van leven hebben opgebouwd waarmee ze steeds goed uit de voeten kunnen en die hun bestaan zinvol vinden.

In mijn vorige bijdrage op deze website, ‘Een nieuw soort christendom?’, heb ik beschreven hoe ik zelf verlies van houvast heb ervaren, hoe ik daardoor in een afgrond staarde. Mystici hebben mij geleerd dat het “een dragende afgrond” is. Dat komt naar voren in mijn boek Er is meer in ons.
Ik vind dat een citaat van de Franse wiskundige en filosoof Blaise Pascal (1623-1662) het voorgaande aardig samenvat: “In ieder mens schuilt een afgrond die alleen door God gevuld kan worden”.

Over de auteur
Wim Davidse was werkzaam als projectleider /onderzoeker bij een economisch instituut.